مبانی دینی ارزش های دموکراتیک در اندیشه مهندس بازرگان

 

 

 

مبانی دینی ارزش های دموکراتیک در اندیشه مهندس بازرگان

محمد توسلی

به مناسبت بیست و شش‌امین سالروز درگذشت زنده یاد مهندس مهدی بازرگان و مطالبات راهبردی امروز جامعه و چالش‌های پیش‌روی فرایند گذار به دموکراسی، در این یادداشت مروری بر مبانی قرآنی ارزش‌های دموکراتیک در اندیشه مهندس بازرگان خواهیم داشت.

آثار تدوین شده مهندس بازرگان و سوابق تاریخی نشان می‌دهند که یک از دغدغه های اصلی ایشان و البته همراهان و یاران در راستای همان مطالبات انقلاب مشروطه، رفع موانع توسعه یافتگی ایران یعنی فرهنگ استبدادی اعم از سیاسی و دینی و دستیابی به ارزش های دموکراتیک یعنی «آزادی، حاکمیت ملت و حقوق شهروندی» از طریق حاکمیت قانون، توسعه احزاب و نهادهای مدنی، آزادی رسانه‌ها و برگزاری انتخابات آزاد، سالم و عادلانه بوده و در عرصه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در طول چند دهه گذشته پیگیری شده است.

مبانی اندیشه مهندس بازرگان در اولویت اول مستند به آموزه های قرآنی بود. به همین علت کمتر اثری از ایشان ملاحظه می شود که مستند قرآنی نداشته باشد. از جمله این مبانی، در مجموعه سخنرانی‌های ایشان بین سال‌های 1337 تا 1373 در جشن‌های عید مبعث انجمن اسلامی مهندسین با عنوان «بعثت و رسالت پیامبر»، برجسته است. در هر سخنرانی با استناد به کلمه یا عبارتی از آیه دوم سوره جمعه[1]موضوعی را متناسب با نیاز زمان مطرح کردند. از «خدا پرستی و افکار روز» در سال 37 آغاز و تا «آخرت و خدا هدف رسالت انبیاء» در سال 1371 و «بعثت و آزادی» در سال 73  ادامه  داشت. [2]

پیام راهبردی مورد تأکید این مجموعه سخنرانی ها که هدف اصلی بعثت همه پیامبران است؛ رفع موانع قرارگرفتن انسان در جایگاه طبیعی کمال مورد نظر خالق هستی است. آیات و نشانه هایی که در خلقت و هستی وجود دارد در معرض آگاهی انسان قرار می‌گیرد تا با مشاهده واقعیات خلقت و شناخت حقایق وجود، انسان فطرت و ظرفیت های وجودی خود را با این نشانه های هستی پیوند زده و هماهنگ سازد، با بهره‌گیری از این نشانه های ارایه شده انسان وجود خود را از هر نوع پلیدی، ظلم، جهل و شرک پاک می‌سازد و پیامد آن آثار روانی و ایجاد محیط مناسب درونی انسان برای تربیت پذیری و خودآگاهی به هدف اصلی حیات و سرنوشت اوست (خدا و آخرت)، در مرحله بعد البته تعلیم کتاب و ارایه راهنمایی‌های راهبردی برای زندگی انسان در این دنیاست، اگر خداوند حکیم است خود این حکمت و فرزانگی و هوشمندی را در وجود انسان به ودیعه گذارده است تا پس از تزکیه وجودی خود و بهره‌گیری از راهکارهای راهبردی ارایه شده در کتاب ( قرآن) بتواند برای حل مسایل خود در زندگی دنیا شخصا از آن‌ها بهره‌گیری کند و با سامان دادن زندگی دنیا، خود ر ا برای زندگی آخرت آماده سازد.[3]

بر پایه این مبانی که انسان در جایگاه طبیعی و کرامت مورد نظر خالق هستی قرار می‌گیرد خداوند ضمن ارایه راهبردهای کلی بقیه راه را به فرزانگی و ظرفیت های وجودی خود انسان (عقلانیت و تجربه بشری) واگذار کرده تا خود راه کمال و مدیریت زندگی خود را طی کند. در این جا به نمونه هایی از راهبردهای کلی که در آموزه های قرآنی آمده اشاره می‌کنم.

موضوع «آزادی» و «اختیار» انسان یکی از پایه های اصلی ارزش های دموکراتیک جامعه انسانی است که مورد توجه مهندس بازرگان و یاران ایشان بوده و درآثارشان به تفصیل به آن پرداخته شده است. از جمله مستند آن آیه 72 سوره احزاب است[4]

«ما [موهبت اختيار و حق انتخاب را به صورتِ] امانت بر آسمانها و زمين و كوهساران عرضه داشتيم،[بنا به عدم استعداد،] جملگى از تحمل آن [عاجز مانده و] سر باز زدند و از آن هراس داشتند و انسان [كه مستعد پذيرش ان بود] بار آن را بر عهده گرفت، ولى [با سوء استفاده از اختيار] به راستى ستم پيشه و جهالت پيشه است؛»

مرحوم طالقانی هم در پرتوی از قرآن «الامانات» را اختیار و آزادی انسان تفسیر کرده که در بین همه مخلوقات خدا فقط انسان ظرفیت پذیرش آن را یافته اما دو عامل «ظلم و جهل» در جامعه مانع دستیابی انسان به این ظرفیت خدایی اوست. قابل توجه است که اصل 56 قانون اساسی هم بر همین قانونمندی تصریح دارد که خدا به انسان اختیار داده که بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکمیت داشته باشد و هیچ کس نمی‌تواند این حق الهی را از انسان سلب کند یا در خدمت منافع فرد یا گروه خاصی قرار دهد.

تاریخ نیز در واقع سرگذشت و داستان طی شده این فرایند رفع ظلم و جهل از زندگی بشریت بوده و انبیاء و مصلحان همواره نقش آگاهی بخشی و تقویت این فرایند را برعهده داشته‌اند. در دوران زندگی پیامبر اسلام نیز با آموزه های راهبردی چون تاکید بر شخص پیامبر که حتی در سخت ترین شرایط که به علت خطای مردم در جنگ احد با شکست مواجه می شوند اما خداوند به پیامبر تاکید می‌کند که همواره با مردم مشورت کن (شاورهم فی الامر) و نگاه راهبردی برای اداره جامعه هم قاعده کلی (و امرهم شورا بینهم) تصریح شده است. در عمل هم الگوهای شاخص تربیت شده این مکتب چون علی (ع) برای پذیرش مسئولیت بدون رای قاطع مردم (حاکمیت ملت) مسئولیت اداره جامعه را قبول نمی‌کند.[5]

اگر چه این راهبردهای کلی و تجربه عملی پیشوایان دینی برای تحقق آزادی و حاکمیت ملت بر سرنوشت اجتماعی مردم در جامعه وجود دارد، اما مهندس بازرگان در سخنرانی «ناگفته های بعثت»[6] خود در سال 1364 به ویژه در شرایط تجربه انقلاب اسلامی به تفصیل توضیح داده‌اند که رسالت انبیاء صرفا رشد و تعالی انسان با بهره‌گیری از قانونمندی هایی است که در آفرینش در اختیار انسان قرار داده شده تا خود را برای حیات ابدی (آخرت و خدا) آماده کند و بقیه امور زندگی با استفاده از خطوط کلی ارایه شده و فرزانگی و ظرفیتی که خدا در وجود انسان نهادینه کرده بر عهده خود انسان واگذار شده است. مهندس بازرگان در این اثر تصریح می‌کند که بقیه امور زندگی بشر که ناگفته‌های بعثت است چون موضوعات آشپزی، امور علمی، اقتصادی و اداره جامعه توسط خود مردم تصدی و مدیریت می شود.

بنابراین برخلاف نگاهی که عده‌ای پس از انقلاب مطرح می‌کردند و می‌کنند که همه نیازهای انسان در امور اجتماعی در منابع فقهی مشخص و ارایه شده و همه مکلف به تبعیت و پیروی از آنها هستند، مهندس بازرگان به استناد آیات قرآن یادآور می شود که این امور از جمله اداره جامعه به عهده خود انسان واگذار شده است.

در شرایط ملتهب اوایل دهه شصت و تعطیلی دانشگاه‌ها و مطرح شدن انقلاب فرهنگی، برخی از اساتید حوزه  ادعا می‌کردند که همه امور زندگی مردم، ازجمله علوم انسانی و اجتماعی، باید پسوند اسلامی داشته باشد. بار دیگر شایسته است از تلاش های مرحوم دکتر غلامعباس توسلی استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران که با گفت وگوهای مستمر و پیگیر خود در این زمینه توانست این فکر را بقبولاند که علوم انسانی و اجتماعی بشری است و دستاورد فرزانگی و ظرفیت های عقلانی خداداده بشری است، تقدیر بعمل آید. به همین علت در آن فضای ملتهب اجتماعی او موفق شد رشته های علوم اجتماعی را در دانشگاه های کشور احیا و توسعه دهد که شاگردان و همکاران ایشان دربرنامه های بزرگداشت ایشان این موارد را مورد تاکید و تقدیر قرار دادند. 

 

جمع بندی

مبانی دینی ارزش‌های دموکراتیک از طریق تامین «آزادی و حاکمیت ملت» جایگاه اصلی در اندیشه، بینش و عملکرد مهندس بازرگان در طول چند دهه تلاشهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن زنده یاد داشته است. علاوه بر آموزه های قرآنی که در تجربه عملکرد پیامبر اسلام (ص) و تربیت شدگان شاخص این تعالیم چون امام علی (ع) تبلور دارد، عقلانیت و تجربه بشری در علوم انسانی و اجتماعی نقش مهمی در این اندیشه داشته‌اند. بر پایه آموزه های قرآنی هدف از بعثت پیامبر اسلام رشد و کمال و خدا گونه شدن انسان است تا در جایگاه انسانی خود در جامعه زندگی کند و خود را برای نیل به ارزش‌های خدایی (آخرت) آماده کند.[7] در دوران زندگی با توجه به راهبردهای کلانی که در تعالیم قرآن جهت راهنمایی مردم آمده، بقیه امور زندگی اجتماعی از جمله نحوه اداره جامعه با توجه به مبانی دینی ارزش‌های دموکراتیک، به عهده خود انسان که از فرزانگی و توانمندی برخوردار است و دستاوردهای تجربه بشری در علوم انسانی و اجتماعی، واگذار شده است.

 

منبع: کانال ماهنامه ایران فردا – 28 دی 1399

---

[1] هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿جمعه/2﴾ اوست كه در ميان مردمى اموزش نديده، رسولى از خودشان برانگيخت كه اياتش را بر انان مى خواند و[ از پليدى جهل و شرك] پاكشان مى سازد و به انان كتاب و دانشِ توأم با بينش مى اموزد، در حالى كه قبل از ان واقعاً در گمراهى اشكارى بودند.

[2] این سخنرانی ها در مجموعه آثار(2) بعثت 1 و مجموعه آثار (17) بعثت 2 منتشر شده و درسایت بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان قابل دسترسی است.

[3] برای تفصیل این بحث می توان به سخنرانی تدوین شده سخنرانی راقم این سطور در اینستاگرام انجمن اسلامی مهندسین در تاریخ 21 آبان 99 مراجعه کرد

[4] إِنَّا عَرَضنَا الأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الأَرضِ وَ الجِبالِ فَأَبَینَ أَن یَحمِلنَها وَ أَشفَقنَ مِنها وَ حَمَلَهَا الإِنسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً (احزاب/72)

 

[5] برای تفصیل و مستندات راهبردهای آزادی در قرآن و نهج البلاغه می توان به دو اثر به همین عنوان ها به قلم  مهندس عبدالعلی بازرگان انتشارات قلم، مراجعه کرد.

[6] این اثر در مجموعه آثار 26 با عنوان «بازیابی ارزش‌ها» تدوین شده و در سایت بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان قابل دسترسی است.

[7] یا أَیُّهَا الإِنسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ (انشقاق/6) - اى انسان، تو با تلاش بسيار، به سوى صاحب اختيارت در حركتى و به لقاى او نايل خواهى شد.