تبیین علل ماندگاری نهضت آزادی ایران*
مقدمه:
ابتدا به مناسبت شصت و سومین سالروز
تأسیس نهضت آزادی ایران یاد بنیان‌گزاران و همه پیشگامان نهضت آزادی به ویژه زنده‌یادان
مهندس بازرگان، دکتر سحابی، آیت الله طالقانی، احمد صدرحاج‌سیدجوادی، شهید دکتر
چمران، مهندس عزت‌الله سحابی و دکتر ابراهیم یزدی را گرامی می‌داریم و برای همه
آنان رحمت بیکران الهی و علو درجات مسألت می‌نماییم.
برای تبیین علل ماندگاری گفتمان و
فعالیت نهضت آزادی ایران ابتدا اشاره‌ای به علت این ماندگاری و سپس به تبیین
تاریخی آن می‌پردازم.
علت اصلی ماندگاری و ادامه نهضت
آزادی ایران بینش، منش و دیدگاه راهبردی پیشگامان برای پیگیری مطالبه تاریخی ملت
ایران یعنی «آزادی» بوده است. فرایند تلاش‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آنان در
طول بیش از 80 سال نشان از انسجام، کار جمعی و واقع‌بینی بوده و با مرور زمان حتی مخالفان
گذشته آنان با صداقت بر صحت مواضع آنان اعتراف کرده و جمعی حلالیت طلبیده‌اند، در
این فرصت مایلم به علل و زمینه‌های تاریخی این فرایند بپردازم.
علت ماندگاری نهضت آزادی ایران در
این سخن مهندس بازرگان که اندیشه راهبردی اوست، در
بیانیه تأسیس نهضت آزادی ایران در اردیبهشت 1340 منعکس است، آنجا که می‌گوید:
"آزادی موهبتی است الهی که خداوند به انسان خلیفه خود
اعطا کرده است و هرکس آزادی را بگیرد، بزرگترین جنایت را در حق انسان مرتکب می‌شود."
" اقتضای اطاعت از «خدا» مبارزه با بندگی غیر او، و
شرط سپاس ایزدی تحصیل آزادی برای بکار بستن آن در طریق «حق» و «عدالت» و «خدمت»
است. ما باید منزلت و مسئولیت خود را در جهان خلقت بشناسیم تا به رستگاری و پیروزی
نائل شویم."
"مردم نگران امنیت
هستند، خسته از استبداد و اختناق هشت ساله و رنجور از سختی معیشت و شرمسار از ننگ
دزدی و خیانت هیئت حاکمه‌ای که متأسفانه نام ایران و ایرانی را آلوده ساخته است.
خواهان سرنوشت بهتر، رهایی از ننگ و نکبت، و استقرار یک حکومت ملی، سازنده ایرانی
پاک و آباد و آزاد است."
تبیین علل:
برای بررسی و تبیین علل ماندگاری
گفتمان پیشگامان نهضت آزادی ایران به اختصار به عوامل زیر در دو بخش اشاره می‌کنم:
1-زمینه‌های خانوادگی و شخصیت و سلوک
اخلاقی مهندس بازرگان و سایر پیشگامان که از فرزندان انقلاب مشروطه هستند، در عرصه‌های
مختلف زندگی فرهنگی، اجتماعی، علمی و سیاسی و همچنین مبانی دیدگاه راهبردی آنان به
شرح زیر:
*
آشنایی با آموزه‌های قرآنی و انتخاب
راهبرد «بازگشت به قرآن برای عبور از خرافات مذهبی از همان شهریور 1320.
* آشنایی با ریشه‌های تاریخی بحران‌های فرهنگی و
اجتماعی ایران در عرصه‌های «استبداد سیاسی» 2500 ساله و «استبداد دینی» ناشی از خرافات
مذهبی هزار ساله، و پیامدهای آن از جمله در چالش‌های فرهنگی و اجتماعی انقلاب
مشروطه که پس از 14 سال منجر به کودتای 1299 با مدیریت عوامل وابسته به انگلیس و
تجربه دو دهه عملکرد دوران استبداد رضا خان می‌شود،
*آشنایی
با جوهر تمدن غرب و مدرنیته و تحولات پس از قرون وسطی که زمینه‌های تحولات اجتماعی
را در اروپا فراهم ساخت به ویژه در دوران هفت سال تحصیل در اروپا،[1]
2- تمرکز بر برنامه‌های واقع‌بینانه و
تدریجی از طریق تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برای پیگیری مطالبات راهبردی ملت
ایران، علاوه بر«آزادی»، «استقلال، حاکمیت ملت، عدالت و برابری» برای عبور از
عوامل توسعه نیافتگی: استبداد سیاسی و دینی، متناسب با شرایط و امکانات هر زمان،
به تعبیر آموزه‌های قرآنی، «عمل صالح»:
* آغاز تلاش‌های فرهنگی و اجتماعی پس از شهریور بیست، با هدف ایجاد تحول
و توسعه انسانی در جامعه از طریق آگاهی‌بخشی و تقویت و تشکیل نهادهای مدنی.[2]
از جمله انجمن اسلامی دانشجویان و ایراد سخنرانی به مناسبت‌ها چون "راه طی‌شده" در سال 1326[3]
* ضمن پیگیری تلاش‌های فرهنگی و اجتماعی، همکاری با دولت ملی دکتر محمد
مصدق در دوران 28 ماهه نهضت ملی ایران در طرح خلع‌ید از شرکت انگلیسی و ملی شدن
صنعت نفت.
* مشارکت در نهضت مقاومت ملی پس از کودتای 28 مرداد سال 32 و
ایستادگی برای پاسداری از گفتمان و راه مصدق و گذار تدریجی از فرهنگ استبدادی. با
تجربه چالش‌های همکاری جمعی با گروه‌های سیاسی مختلف در این دوره، تشکیل «متاع»
(مکتب-تربیتی-اجتماعی-عملی) و ایجاد نهادهای مدنی چون انجمن اسلامی مهندسین،
پزشکان، معلمان، بانوان، شرکت سهامی انتشار و...
*
پیگیری تشکیل جبهه ملی دوم در شرایط سال 39 توسط کادرهای تربیت‌شده نهضت مقاومت
ملی و تلاش برای تداوم راه مصدق برای تأمین آزادی و استقلال ایران با کار جمعی،
* تأسیس نهضت آزادی ایران یا «جنبشی برای آزادی» در اردیبهشت سال1340
با حمایت و پشتیبانی دکتر مصدق در راستای تداوم تلاش‌های فرهنگی و اجتماعی گذشته و
متشکل ساختن کادرهای تربیت‌شده در نهادهای مدنی و سیاسی دو دهه گذشته و هماهنگ با
برنامه‌های تحولات فرهنگی و اجتماعی که ریشه در باورهای مذهبی جامعه دارد.
* تقویت جنبش اجتماعی با تعامل تعالی‌بخش با روحانیت مبارز و
ایستادگی در قبال استبداد سلطنتی و بازداشت
سران و فعالان نهضت آزادی ایران در سال 1341 و برگزاری دادگاه نظامی و محاکمه آنان
و سخنرانی تاریخی مهندس بازرگان «چرا مخالف استبداد هستیم و چرا دچار استبداد
شدیم»[4]
و تحمل احکام سنگین زندان.
*در شرایط انسداد سیاسی پس از خرداد 42 که ادامه تلاش‌های قانونی
نهضت آزادی امکان‌پذیر نبود، حمایت از جنبش انقلابی همراهان و فرزندان نهضت آزادی
ایران.
* در تداوم جنبش اجتماعی فراگیر ملت ایران، به رغم سرکوب جنبش
مسلحانه در شرایط انسداد سیاسی، پس از سال‌های 54 تا 57 با حضور قاطبه ملت ایران و مشارکت عموم گروه‌های
سیاسی در بهمن 57 عبور از گام اول یعنی استبداد سلطنتی با رهبری آقای خمینی که نقش
اصلی در بسیج جامعه مذهبی ایران داشت، همان مطالبات تاریخی ملت ایران یعنی «آزادی،
استقلال و حاکمیت ملت» با عنوان «جمهوری اسلامی» در رفراندم 12 فروردین سال 1358 با
حدود 98 درصد آراء مردم تأیید شد و سپس در پیش‌نویس قانون اساسی مصوب دولت موقت برای
نظام جمهوری اسلامی تبلور پیدا کرد که ابتدا مورد تایید آقای خمینی نیز قرار گرفت.
اما در مراحل بعد بدون هیچ‌گونه سابقه در ادبیات دوران انقلاب، در آذر 1358 با اضافه شدن اصل «ولایت فقیه» و سپس در سال
1368 با اضافه شدن «ولایت مطلقه فقیه» در قانون اساسی جدید از آن مطالبات انقلاب
1357 کاملا منحرف شد.
* مهندس بازرگان با آگاهی از سرنوشت حاکمیت روحانیت در قدرت و چشم‌انداز
انحرافی که می‌دید، با توجه به فضای سیاسی ایران که عموم جامعه مذهبی ایران طرفدار
آقای خمینی بودند، در فرصت‌های مناسب با تلنگرهایی به رسالت آگاهی‌بخشی خود عمل
کرد. از جمله در نوفل‌لوشاتو با یاران نهضت آزادی در اروپا[5]،
در هنگام پذیرش حکم نخست وزیری 15 بهمن 1357 و رفراندوم قانون اساسی در12 فروردین
58 و پذیرش مسئولیت خطیر دولت موقت برای دوران گذار، اما به رغم همه چالش‌ها و خلف
وعده‌ها هرگز خم به ابرو نیاورد و همان نگاه راهبردی آگاهی‌بخشی گذشته خود را متناسب
با شرایط، برای عبور از گام دوم استبداد دینی[6]
تا سال 73 بطور مستمر پیگیری کرد.
* در 200 اثر مهندس بازرگان
در 16 سال پس از انقلاب یک محور اصلی، عبور از استبداد دینی با جدایی نهاد دین از
حکومت و تحقق آزادی، دیده می‌شود. به عنوان نمونه: اثر گمراهان در سال 63 ، ناگفته‌های
بعثت در سال 64 ، آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء در سال 71 و نهایتاً بعثت و آزادی در
سال 73.
* مواضع نهضت آزادی ایران نیز در چهار دهه گذشته در راستای همین
راهبرد و گفتمان پیشگامان تداوم داشته است. مواضع واقع‌بینانه در مورد جنگ تحمیلی
هشت ساله و مواضع روشن و کارشناسی در زمینه نظریه ولایت مطلقه فقیه[7]،
استفاده از فرصت انتخابات برای آگاهی‌بخشی و نهایتاً پس از سال 96 و مشاهده زمینه‌های
انسداد سیاسی کامل، بازگشت به همان راهبرد تاریخی تداوم تحول انسان‌محور با عنوان «اصلاحات
جامعه‌محور» برای توانمندسازی جامعه و عبور از اسبتداد دینی با استفاده از ظرفیت‌های
قانون اساسی، بصورت خشونت پرهیز و در راستای منافع ملی است که در بخش بعدی، برنامه
تفصیلی آن ارائه خواهد شد. [8]
جمع‌بندی:
فرایند طی‌شده از انقلاب مشروطه
و مواضع و رویکرد اخلاق‌مدار و واقع‌بینانه پیشگامان نهضت آزادی ایران پس از
شهریور1320، با تأکید بر مطالبه «آزادی» و نفی «استبداد»، هماهنگ با تحولات فرهنگی
و اجتماعی و ظرفیت‌های اجتماعی در مقاطع مختلف، علت ماندگاری و تداوم نهضت آزادی
ایران را نشان می‌دهد. امروز با توجه به آگاهی بالای جامعه ایران و پیوندهای
تاریخی مردم به وحدت سرزمینی «ایرانیت» و فرهنگ غالب جامعه «اسلامیت» و مطالبات
تاریخی مردم «آزادی و حاکمیت ملت» که در شعارها و آرمان‌های انقلاب اسلامی 57 نیز
برجسته بود و در قانون اساسی مصوب دولت موقت هم تبلور داشت، به نظر راقم این سطور
گفتمان بازرگان و نهضت آزادی ایران، که ادامه همان «راه مصدق» است، بیشترین
تأثیرات را در تحولات آینده جامعه متکثر کنونی ایران برای عبور از انحراف پیش‌آمده
پس از انقلاب 57، سرانجام با وفاق ملی برای گذار به دموکراسی و توسعه ایران، خواهد
داشت.
* متن سخنرانی محمد توسلی در برنامه شصت و سومین سالروز تاسیس نهضت
آزادی ایران، کلاب هاوس گفتگوهای ملی، 27 اردیبهشت 1403
[1] برای تفصیل به «شصت سال خدمت و مقاومت» خاطرات
مهندس مهدی بازرگان در گفتگو با سرهنگ غلامرضا نجاتی، انتشارات رسا، 1377، مراجعه
شود
[2] این راهبرد به استناد آموزه‌های قرآنی: که خدا
وضع هیچ جامعه‌ای را تغییر نخواهد داد تا آنگاه که تحولی در بینش و منش خود ایجاد
کنند ( إِنَّ اللَّهَ لا
یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنفُسِهِم، سوره رعد/11)
[3] به 35 جلد مجموعه آثار مهندس بازرگان تنظیم و
منتشر شده توسط بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان مراجعه شود.
[4] مجموعه آثار جلد 6 بنیاد فرهنگی مهندس مهدی
بازرگان
[5] خاطرات آقای مهدی نواب «در جستجوی
آرمان‌ها»، جلد اول، صفحه 289، انتشارات کویر،.1400
[6] میرزای نائینی از مراجع دوران انقلاب مشروطه
تاکید می‌کند که استبداد دینی بسیار پیچیده‌تر از استبداد سیاسی است.
[7] به نشریه «تفصیل و تحلیل ولایت مطلقه فقیه»
فروردین 1367 و پنج نشریه قبل و بعد از برگزاری رفراندم قانون اساسی سال 1368
مراجعه شود که در جمع‌بندی آنها آمده است:«نهضت آزادی ایران قانونی نبودن شرایط
برگزاری انتخابات و مراجعه به آراء عمومی را نشان داده، عدم مشروعیت نتایج را
اعلام نموده، و از مشارکت در آنها خودداری کرده است.
[8] به مجموعه آثار نهضت آزادی ایران پس از تأسیس که
در سایت آن قابل دسترسی است مراجعه شود.
