ریشه و راهبرد تاریخی اصلاح‌طلبی

 

به نام خداوند جان وخرد

ریشه و راهبرد تاریخی اصلاح‌طلبی

متن تنظیم  شده سخنرانی مهندس محمد توسلی در برنامه انلاین بزرگداشت شصتمین سالگرد تاسیس نهضت آزادی ایران

(30 اردیبهشت 1400)

مقدمه

لازم می‌دانم در برنامه یادبود شصتمین سالگرد تاسیس نهضت آزادی ایران، ابتدا از پیشگامان آن، زنده یادان مهندس بازرگان، آیت الله طالقانی، دکتر سحابی و همچنین شخصیت هایی نظیر رحیم عطایی، دکتر علی شریعتی، احمد صدر حاج سید جوادی، مهندس عزت الله سحابی، شهید دکتر مصطفی چمران، دکتر ابراهیم یزدی و دکتر غلامعباس توسلی که در تداوم راه نهضت نقش مهمی داشتند و سایر درگذشتگان جمع تقدیر و برای آنان علو درجات از خالق هستی مسالت نمایم. از خداوند می‌خواهیم به ما توفیق دهد در شرایط امروز بتوانیم راه آن پیشگامان را که راه حق و خدمت به مردم است ادامه دهیم.

همچنین لازم می‌دانم از سخنرانان محترم این برنامه سرکار خانم آذر منصوری، جناب آقای دکتر مقصود فراستخواه و جناب آقای دکتر هاشم آغاجری که دعوت ما را پذیرفته‌اند، از طرف خود و همه یاران سپاسگزاری نمایم.

نهضت آزادی ایران در 25 اردیبهشت 1340 در شرایط خاص سیاسی آن روز ضرورتا برای تداوم تلاش های فرهنگی، اجنماعی و سیاسی دو دهه گذشته خود با تایید زنده یاد دکتر محمد مصدق تاسیس شد. مواضع اصلی نهضت در بیانیه تاسیس و مرامنامه نهضت آزادی آمده است. در این جا فقط به یادآوری مقدمه بیانیه تاسیس اکتفا می‌کنم:

« هموطن؛ اقتضای اطاعت از (خدا) مبارزه با بندگی غیر او_ و شرط سپاس ایزدی تحصیل آزادی برای بکار بستن آن در طریق(حق) و (عدالت) و (خدمت) است. ما باید منزلت و مسئولیت خود را در جهان خلقت بشناسیم تا برستگاری و پیروزی نائل شویم»

«مردم نگران امنیت هستند. خسته از استبداد و اختناق، رنجور از سختی معیشت و شرمسار از ننگ و دزدی و خیانت هیئت حاکمه‌ای که متاسفانه نام ایران و ایرانی را آلوده ساخته است، خواهان سرنوشت بهتر، رهایی از ننگ و نکبت، و استقرار یک حکومت ملی سازنده ایرانی پاک و آباد و آزاد است»

«امر مسلم این است که:

ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغییروا ما بانفسهم،

به اقتضای شرایط حاضر، در این پیچ مهم تاریخ ایران، با استعانت از پروردگار جهان، با امید به مردانگی و همکاری هموطنان،

تاسیس نهضت آزادی ایران اعلام می‌گردد»...

25 اردیبهشت 1340

همچنین در مرامنامه نهضت آزادی ایران تصریح شده است که ما: «مسلمان، ایرانی، تابع قانون اساسی و مصدقی هستیم»

- مسلمانیم بر پیوند خود با خالق هستی تاکید داریم و فعالیت اجتماعی را به عنوان وظیفه ملی و دینی و خدمت به خلق انجام می‌دهیم،

- ایرانی هستیم و بر ایران دوستی، منافع ملی، استقلال و تعالی کشورمان و تعامل با مردم جهان تاکید داریم،

- تابع قانون اساسی ایران هستیم تا اصول آن که آزادی عقاید و مطبوعات و اجتماعات و حاکمیت ملی و حاکمیت قانون است فراموش نشود،

- مصدقی هستیم و از راه او که تامین آزادی و حاکمیت ملی است پیروی می‌کنیم.

سابقه برنامه های راهبردی نهضت

بنیانگذاران نهضت آزادی ایران که خود از فرزندان انقلاب مشروطه بودند و با استفاده از آن تجربیات و پیامد های آن در دو دهه حکومت استبدادی رضا شاه و همچنین بهره‌گیری از آموزه های قرآنی و دستاوردهای مدرنیته درکشورهای اروپایی پس از دوران قرون وسطی، تلاش‌های فرهنگی، اجتماعی خودشان را در شهریور1320 آغاز می‌کنند. محور اصلی برنامه های آنان تمرکز بر دو عامل توسعه نیافتگی ایران یعنی استبداد سیاسی و پیرایه ها و خرافات هزار ساله مذهبی بود که فرهنگ جامعه ما را کاملا متاثر کرده است. با استناد به آیه‌ای که در عنوان مرامنامه نهضت آزادی نیز برجسته شده است که: «خداوند سرنوشت هیچ ملتی را تغییر نمی‌دهد مگر در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی خود تحول به وجود آورند»، بررسی کارنامه این پیشگامان در دهه بیست و البته در دهه های بعد به وضوح نشان می‌دهد که تلاش‌های فرهنگی و اجتماعی آنان از طریق آگاهی بخشی و تاسیس نهادهای مدنی برای اصلاح زمینه‌های فرهنگ استبدادی اعم از سیاسی و دینی و توانمند سازی جامعه بوده است.

دستاوردهای نهضت مقاومت ملی

در دوران نهضت ملی ایران و دولت دکتر مصدق که نقش مهمی در توانمند سازی جامعه داشت، این پیشگامان ضمن تداوم تلاش های فرهنگی و اجتماعی خود با دولت همکاری نموده و مسئولیت هایی چون مدیریت خلع ید از انگلیسی‌ها در شرکت نفت را پذیرفتند. اما بعد از کودتای 28 مرداد 32 ضرورتا در نهضت مقاوت ملی حضور و مشارکت فعالی داشتند تا از مشروعیت و تداوم رژیم کودتا وابسته به بیگانگان جلوگیری بعمل آورند. دستاورد فعالیت های این دوران ضمن ایستادگی در مقابل استبداد، کسب تجربه فراوان اجتماعی بود که منجر به شکل گیری «متاع»[1] و نهادهای مدنی مختلف چون انجمن اسلامی مهندسین و کادر سازی نیروهای اجتماعی، شخصیت هایی چون رحیم عطایی، عبای امیر انتظام، عزت الله سحابی، ابرهیم یزدی و... است که در فضای سیاسی سال 1339 زمینه تاسیس جبهه ملی دوم و سپس نهضت آزادی ایران فراهم می شود.  

تفاوت راهبرد نهضت آزادی با جبهه ملی

اگر چه پیشگامان نهضت آزادی ایران همواره با اهداف دوستان جبهه ملی ایران که مطالبه آزادی و حاکمیت ملی را مطرح می‌کنند اشتراک نظر داشته و در مقاطع مختلف تاریخی هم همکاری داشته‌اند، اما راهبرد اصلی نهضت آزادی تمرکز بر اصلاحات فرهنگی و اجتماعی با توجه به فرهنگ بومی مذهبی برای زدودن آثار فرهنگ استبدادی در جامعه بوده است تا شرایط عینی برای تحقق این مطالبات تاریخی ملت ایران امکان پذیر گردد. به همین علت در مقاطع مختلف در چند دهه گذشته به خاطر ایستادگی در این راستا، هزینه های سنگینی را متحمل شده‌اند.

  چالش های پیش‌روی نهضت آزادی

قبل از انقلاب57: در فضای سیاسی سال 41 که فعالیت جبهه ملی دوم و نهضت آزادی با محدودیت روبرو شد، نهضت در واکنش به رفراندم شش ماده‌ای شاهانه! بیانیه تفصیلی با عنوان «ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ(!)» منتشر کرد و بلافاصله رهبران و سپس سایر فعالان نهضت بازداشت و در دادگاه نظامی محاکمه و با احکام سنگینی روبرو شدند. این دادگاه که بعد از رخداد خرداد 42 و بسته شدن فضای سیاسی برگزار شد، فرصتی بود تا مهندس بازرگان بار دیگر مشکل ساختاری استبداد در مدیریت کشور را مطرح کند و طی مدافعاتی با عنوان «چرا دچار استبداد شده‌ایم و چرا ما مخالف استبداد هستیم»[2] تاکید کردند: در شرایطی که حاکمیت با نقض قانون از فعالیت قانونی و مسالمت آمیز ما که هدفی جز آگاهی بخشی و دفاع از مطالبات و حقوق اساسی ملت نداریم تحمل نکند با کسانی روبرو خواهد شد که با زبان دیگری سخن خواهند گفت. پیامد آن با توجه به گفتمان جهانی تحمیل مبارزات انقلابی و مسلحانه توسط گروه های مختلف و تحمیل هزینه های بسیار سنگین انسانی و ملی بود.

اما نهضت آزادی ایران با آن نگاه راهبردی خود ایستاد و نهایتا جنبش اجتماعی ایران با همکاری همه گروه های اجتماعی به ویژه روحانیون مبارز به رهبری آقای خمینی، که پس از تعامل تعالی بخش سال 41 وارد عرصه عمومی شده بودند، در بهمن 57 گام اول که حذف نماد استبداد سیاسی بود برداشته شد و ملت ایران با توجه به چشم اندازی که آقای خمینی در نوفل‌لوشاتو در بام رسانه های جهانی، در راستای مطالبات تاریخی ملت ایران، برای جمهوری اسلامی ارائه داده بودند، تحولی در خلق و خوی مردم به وجود آورد و امید به تحقق مطالبات تاریخی خود که «آزادی و حاکمیت ملی» است، تقویت کرد.

بعد از انقلاب: با حضور آقای خمینی و روحانیون مبارز در مدیریت کشور، برخلاف تعهدات قبلی و در تقابل با بسیاری از اصول قانون اساسی، به تدریج همان دیدگاه اسلام فقاهتی با عنوان «ولایت مطلقه فقیه» بر مدیریت کشور حاکم شد. مهندس بازرگان از همان ابتدا در دولت موقت در مقابل انحرافات از جمله عنوان رفراندوم که قبلا در اساسنامه شورای انقلاب پیش بینی شده بود، «جمهوری دموکراتیک اسلامی» و موارد متعدد دیگر پس از دولت موقت در مجلس اول با ایراد سخنرانی‌های آگاهی بخش و مطرح کردن مطالبات اصلی مردم که «آزادی و حاکمیت ملت» است، ایستاد.  مجموعه آثار مهندس بازرگان در 16 سال پس از انقلاب تا سال73 که در مجموعه آثار ایشان تدوین و منتشر شده[3]، متمرکز بر یک محور اصلی است که با استناد به مبانی قرآنی و تجربه بشری نشان میدهند که انحراف به وجود آمده اضافه شدن اصل ولایت فقیه به قانون اساسی است و راهکار خروج از این انحراف بازگشت به آموزه های قرآنی و پذیرش اصل جدایی نهاد دین و روحانیت از قدرت و پذیرش مطالبه تاریخی ملت ایران «آزادی و حاکمیت ملت» طبق اصول قانون اساسی، ازجمله اصل 56 آن است.

نهضت آزادی ایران پس از دولت موقت و تجدید سازمان درکنگره تیر ماه سال 59 خود با تحلیل شرایط، به رغم جو ملتهب آن روز و توجه به انحراف پیش آمده، راهکار تداوم راهبرد اصلاحات و مبارزه قانونی، علنی و مسالمت آمیز را تصویب کرد تا با تلاش‌های آگاهی بخش به تدریج فرایند گام دوم عبور از استبداد دینی  و گذار به دموکراسی و تامین «آزادی و حاکمیت ملت» طی شود. مواضع نهضت آزادی در چهار دهه گذشته از جمله در باره: سیاست های داخلی و خارجی، اشغال سفارت آمریکا، ادامه جنگ تحمیلی پس از پیروزی خرمشهر و نظریه ولایت مطلقه فقیه در اواخر سال 1366 که در اسناد نهضت آزادی در دسترس می باشند، برکسی پوشیده نیست. این مواضع که هماهنگ با سیاست های حاکم نبود از همان دهه شصت محدودیت ها و هزینه های بسیار سنگینی از جمله بازداشت های سال های 67، 69، 80، 88، 90 و... را بر اعضای نهضت آزادی تحمیل کرده است، اما همواره ایستاد و با همان  راهبرد اصلاحات تلاش‌های خود را برای تقویت جنبش‌های اجتماعی و گذار به دموکراسی ادامه داده است.

تعامل با اصلاح‌طلبان

حضور در انتخابات در راستای آگاهی بخشی جامعه، مستقل از رای دادن یا رای ندادن، به ویژه پس از خرداد 60، از برنامه های راهبردی نهضت آزادی ایران بوده است. مجموعه تلاش های آگاهی بخش در دهه شصت و اوائل دهه هفتاد و پیامدهای رشد و آگاهی در جامعه موجب شد که مردم در انتخابات دوم خرداد 76 با بیست ملیون رای به آقای خاتمی، رای اعتراض خود را بصورت «نه بزرگ» به نامزد محافظه‌کاران ابراز دارند و از برنامه توسعه سیاسی و برنامه‌های دولت آقای خاتمی که نقش موثری در توانمند سازی جامعه داشت، حمایت کنند. این روند آگاهی بخشی در انتخابات سال های 80، 84، 88، 92، 94 و 96 ادامه داشته و مردم با حضور و مشارکت خودشان در انتخابات در هر مرحله پیام مشخصی را برای حاکمیت داشته‌اند.

چرایی اصلاحات جامعه محور

اما، پس از انتخابات سال 96 و حمایت همه جانبه حاکمیت از نامزد محافظه‌کاران، مردم عموما با آگاهی با 24 میلیون رای به آقای روحانی عملا رای اعتراض خودشان را به دیدگاه و عملکرد محافظه‌کاران ابراز داشتند. عملکرد دولت آقای روحانی و واکنش های نهاد‌های سخت قدرت و بحران‌های پیش‌روی دولت و جامعه از یک سو و رشد و آگاهی گسترده مردم در باره ریشه مشکلات ساختاری در مدیریت کشور از سوی دیگر نشان داد که حضور حاشیه‌ای جمعی از اصلاح‌طلبان در دولت نمی‌تواند نقشی در اجرای برنامه های راهبردی اصلاحات داشته باشد. به همین علت برای پیگیری راهبرد تاریخی اصلاحات، در سال 97 که عملا اصلاحات قدرت محور کارایی خود را از دست داده بود عنوان «اصلاحات جامعه محور» مطرح شد تا با تمرکز بر راهبرد تاریخی اصلاحات، اصلاح‌طلبان نیروهای خود را بر توانمند سازی جامعه و تقویت نهادهای مدنی و جنبش‌های اجتماعی متمرکز سازند و احزاب سیاسی نیز در این راستا با گفت وگو تلاش های خودشان را حول مطالبات مشترک ملی یعنی «آزادی و حاکمیت ملت» و استفاده از ظرفیت های قانون اساسی متمرکز سازند تا با ایستادگی ملی، جنبش اجتماعی بتواند با حداقل هزینه، زمینه تغییر رفتار حاکمیت را فراهم کند و فرایند «گام دوم» و گذار به دموکراسی طی شود و پاسخ به مطالبات برحق مردم، امکان‌پذیر گردد.

نهضت آزادی ایران در طول شصت سال گذشته در راستای مطالبات تاریخی ملت ایران از انقلاب مشروطه، نهضت ملی ایران و انقلاب 57 همواره تلاش کرده است با ایستادگی، به رغم محدودیت ها و تحمل هزینه‌ها، با بهره‌گیری از راهبرد اصلاحات به تدریج زمینه های عبور از دو عامل توسعه نیافتادگی ایران، استبداد سیاسی و استبداد دینی فراهم شود و انسان با برخورداری از نعمت «آزادی» در جایگاه طبیعی خود در جامعه قرار گیرد و بستر لازم برای توسعه پایدار و همه جانبه جامعه فراهم گردد. واقعیت این است، با توجه به چالش‌های پیش‌رو، ما راه طولانی آمده‌ایم و راه طولانی‌تری پیش‌رو داریم.  

با توکل به خداوند بزرگ و با امید به آینده و ایرانی پاک، آباد، آزاد و سربلند.          

 

 

 

 

 

      

---

[1] مخفف: مکتب – تربیتی – اجتماعی – عملی است و در سوابق تاریخی اهداف، برنامه ها و اقدامات آن آمده است.

[2] برای متن کامل مدافعات به مجموع آثار جلد 6 مهندس بازرگان مراجعه شود.

[3] شامل بیش از 150 اثر است که در مجموعه آثار مهندس بازرگان توسط بنیاد فرهنگی مهدس بازرگان منتشر شده است، از جمله انقلاب ایران در دو حرکت، گمراهان، تاگفته های بعثت، آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء و...