عوامل تاثیرگذار در پیروزی انقلاب 57

 

محمد توسلی دبیرکل سابق نهضت آزادی ایران در گفت و گو با هم‌میهن:

عوامل تاثیرگذار در پیروزی انقلاب 57*

این تحلیل وجود دارد که حضور دموکرات‌ها از ترومن و کندی و کارتر در کاخ سفید و ریاست جمهوری آنها بر فضای سیاسی ایران اثر گذار بوده است و به نوعی آنها موجب بازتر شدن فضای سیاسی و حتی برنامه‌های آنها به فراهم آمدن شرایط برای اعتراضات تا انقلاب 1357 موجب شده است و اگر در انتخابات 1976 جمهوری خواهان پیروز می‌شدند احتمالأ انقلاب در آن بازه زمانی شکل نمی‌گرفت. به نظر شما دموکرات‌ها چنین تأثیری بر فضای سیاسی ایران پبش از انقلاب داشتند؟

پاسخ به این سئوال خیلی روشن نیست. چون مساله جمهوریخواهان و دموکرات‎ها و تاثیر گذاری آنها در تحولات ایران موضوع قابل بررسی جداگانه‌ای است. ما اگر مناسبات ایران و آمریکا را پس از کودتای سال 1332 در نظر بگیریم که آمریکا بر ایران مسلط می‎شود، رخدادهای سال‌های 1332 تا 1339 که نهضت مقاومت ملی برای مقابله با مشروعیت کودتا تشکیل می‌شود، در سال 1339 دوران ریاست جمهوری کندی هم موضوع حقوق بشر مطرح می‌شود و با پیگیری کادرهای نهضت مقاومت ملی جبهه ملی دوم و سپس در سال 1340 نهضت آزادی ایران تأسیس می‌شوند.

 پس از آن رخدادهای خرداد سال 1342 و تحولات پس از انسداد سیاسی و شکل‌گیری جنبش‌های مسلحانه با توجه به گفتمان جهانی برای تحول که تا سال 1354 سرکوب می‌شود. اما جنبش اجتماعی ایران تا سال 1357 ادامه پیدا می‌کند. بررسی رخدادهای سال‌های 1354 تا 1357 و چگونگی تداوم جنبش اجتماعی که زمینه‌های پیروزی انقلاب و عبور از استبداد سلطنتی را فراهم می‌سازد قابل توجه است. از جمله در دوران جیمی کارتر بار دیگر موضوع حقوق بشر مطرح می‎شود و جمعی از گروه‎ها و شخصیت‌های سیاسی در داخل به ویژه نهضت آزادی و جبهه ملی و ... هماهنگ با کادرهای خارج از کشور از جمله ابراهیم یزدی، مصطفی چمران و صادق قطب زاده «جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر» را تشکیل می‌دهند.

 این جمعیت با مدیریت مهندس بازرگان نقش موثری در تحول فضای سیاسی و آزادی تبعیدیان و زندانیان سیاسی و باز شدن فضای سیاسی و تداوم جنبش اجتماعی داشت. در این شرایط است که شاه مجبور به پذیرش این تحولات سیاسی و  اجتماعی در کشور می‌شود. این باز شدن فضای سیاسی و آزاد شدن زندانیان سیاسی و تحولاتی که در تداوم جنبش اجتماعی تا پیروزی انقلاب اسلامی 1357 رخ داده است یکی از رحدادهای تاثیرگذار دوران ریاست جمهوری کارتر بوده است که مدیران انقلاب با واقع بینی از این فرصت‌ها استفاده کردند. [1]

شما به جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر اشاره کردید؛ پس می‌شود گفت که شعارهای حقوق بشری کارتر در زندان های شاه تاثیر گذار بود؟ 

همان طور که توضیح داده شد در سال 1356 از فرصت پیش آمده مواضع حقوق بشری کارتر استفاده و «جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر» تشکیل شد. علاوه بر مهندس بازرگان شخصیت های تاثیر گذاری در داخل و خارج از کشور در این جمعیت از جمله آقایان احمد صدر حاج سیدجوادی و دکتر عبدالکریم لاهیجی عضویت داشتند و تلاش‌های گسترده‌ای برای آزادی زندانیان سیاسی و روحانیون تبعیدی بعمل آوردند. مجموعه این تلاش‌ها باعث شد علاوه بر آزادی زندانیان به تدریج فضای سیاسی باز و جنبش اجتماعی در عرصه‌های مختلف تقویت شود.

بسیاری از دانشجویان در کنار فعالان سیاسی در آن زمان به زندان افتاده بودند، در این شرایط فرصتی فراهم آمد تا بر حکومت در راستای آزادی آنها فشار آورده شود. در این فرصت برنامه‌های مختلف سیاسی از جمله برگزاری اجتماعات اعتراضی و سخنرانی‌ها در کشور برگزار ‎شد. از یک سو در تهران هم جریانات چپ برنامه داشتند و از سوی دیگر در مسجد قبا سخنرانی مهندس بازرگان در حضور جمع بسیاری برگزار می‎شود. [2]

اقدام موثر دیگر در این شرایط مذاکره با مقامات سفارت آمریکا، دبپلماسی انقلاب بود، که در جلسه‌ شورای مرکزی نهضت آزادی ایران در اسفند سال 1356  بررسی و تصمیم‌گیری شد. در این جلسه این سوال مطرح شد که به رغم توانمندی جنبش اجتماعی آیا با حضور مقامات و نیروهای نظامی آمریکا که در همه عرصه‌های مدیریت کشور حضور دارند آیا عبور از استبداد امکان پذیر است؟ از اردیبهشت 1357 مذاکرات انجام شد.  هدف مذاکرات کاهش و یا حذف حمایت امریکا از رژیم شاه بود تا شرایط تحولات در ایران و عبور از استبداد تسهیل شود.

در انقلاب اسلامی 1357 دو عامل مهم تاثیر گذار بودند. رهبری منفی انقلاب عملکرد شخص محمدرضا شاه بود که در ایجاد انسداد سیاسی در کشور و بروز انقلاب نقش اساسی داشت.[3] عامل دوم نقش ایجابی و رهبری آقای خمینی در بسیج جامعه مذهبی ایران با طرح مطالبات تاریخی مردم از انقلاب مشروطه در نوفل‌لوشاتو در بام رسانه‌های جهانی بود. مجموعه اقدامات در مدیریت جنبش اجتماعی بین سال‌های 1354 تا 1357 و عوامل تاثیر گذار زمینه‌های انقلاب 1357 را فراهم ساخته است. بدون تردید تدبیر مدیران انقلاب استفاده از فرصت حقوق بشر کارتر و پیگیری آزاد سازی زندانیان و تبعیدیان و باز شدت تدریجی فضای سیاسی نقش موثری در تقویت جنبش اجتماعی و پیروزی انقلاب داشته است.

 اما با توجه به این که مستندات مذاکرات دیپلماسی انقلاب و خاطرات ترنر رئیس سازمان سی آی ا نشان می‌دهند که کارتر تا اواخر از رژیم شاه و حتی حضور بختیار حمایت می‌کردند و نهایتا با توجه به گسترش جنبش اجتماعی و شرایط شاه، کارتر و سران سایر کشورها  اجبارا با پذیرش واقعیات، در کنفرانس گوادالپ تصمیم به خروج شاه از ایران و پذیرش واقعیت انقلاب شدتد.

آیا مواجهه انقلابیون با کارتر پس از انقلاب و مخصوصا تسخیر سفارت درست بود و عملا به تقویت جریان‌های تندروی آمریکایی و اسرائیلی علیه ایران منجر نشد؟

بله، آمریکا، انگلیس و اسرائیل که در پی انقلاب 1357 از ایران خارج شدند، برای حفظ منافع خود در منطقه و به ویژه موقعیت ژئوپولتیکی ایران، طبیعی است که بیکار ننشیند. این موضوع نیاز به بحث طولانی دارد و من از آن عبور می‌کنم. بطور اختصار در اشغال سفارت آمریکا در 25 بهمن 1357 و سپس در 13 آبان 1358 اسناد تاریخی نشان می‌دهند که به دست خود ما برای تامین منافع خودشان نقش ایفا کردند. در 13 آبان 1358 مساله بیماری شاه مطرح بود و با توجه به تجربه کودتای 28 مرداد خاطره‌ای بود که این نگرانی را فراهم می‌کرد که شاه بتواند برنامه‌ای برای بازگشتش فراهم کند و آمریکایی‌ها به دنبال 28 مرداد دیگری بعد از انقلاب باشند. بنابراین فرایند عملکرد آمریکا و سیاست های آن بخش مهمی از تاریخ انقلاب است و نیاز به تفسیر و تحلیل بیشتری دارد و تنها به برخی نکات مهم اشاره می‌کنم.

وقتی احتمال سفر شاه به آمریکا مطرح می‎شود، سالیوان سفیر آمریکا در ایران نامه‌ای به ونس وزیر امور خارجه آمریکا می‌زند که اگر شما شاه را به آمریکا ببرید سفارت آمریکا در ایران اشغال خواهد شد. همین گزارش را ونس به رئیس جمهور آمریکا کارتر می‌دهد که اگر شاه به آمریکا بیاید سفارت آمریکا اشغال خواهد شد. بعدها هم البته مشخص شد که با برنامه‌ریزی نئوکانها با مدیریت برژینسکی، راکفلر و برخی چهره های جمهوریخواه آمریکایی دیگر که با شاه و خانواده او ارتباط داشتند، کارتر را مجبور کردند که شاه را در آمریکا بپذیرد. در این شرایط جمعی از دانشجویان پیرو حط امام در اعتراض مدنی به این اقدام، البته با مشورت آقای موسوی خویینی‌ها، تصمیم می‌گیرند برای دو یا سه روز سفارت آمریکا را اشغال کنند.

 این یک بخش مساله است که نقش آمریکایی‌ها در اشغال سفارت را نشان می‌دهد و سمت دیگر در داخل ایران بود، قبل از مصاحبه آقای خمینی، آقای موسوی خوئینی‌ها به احمد آقا می‌گویند که دانشجوها اینجا آمدند و نظر امام چیست. آقای خمینی در جواب می‌گویند موافق هستند که دانشجوها بمانند. دوشنبه صبح احمدآقای خمینی وارد سفارت می‌شوند و آقای موسوی خوئینی‌ها هم آنجا هستند. آقای خمینی به رغم اظهار نظری که عصر یکشنبه در دیدار با آقای دکتر یزدی که گزارش سفر دولت موقت به الجزیره را می‌دهند روز دوشنبه بعد از ظهر اعلام می‌کنند که دانشجویان بایستند و کارشان انقلاب دوم است.

مرور سریع رخدادهای پس از اشغال سفارت آمریکا نشان می‌دهند که علاوه بر نقش آمریکا، روسیه شوروی و حزب توده هم در این اشغال نقش داشته‌اند، و به رغم تلاش‌های انجام شده برای مذاکره و آزادی گروگان‌ها که در سوابق تاریخی کاملا مشخص است، اشغال سفارت آمریکا که قرار بود دو یا سه روز باشد، 444 روز ادامه پیدا می‌کند و نهایتا منجر به قرار داد الجزایر و سقوط کارتر و ریاست جمهوری ریگان می‌شود و پیامدهای آن را در تحولات چهار دهه گذشته ایران از جمله 8 سال جنگ تحمیلی و امروز در منطقه  شاهد بوده‌ایم. [4]

* مصاحبه خبرنگار رورنامه هم میهن با محمد توسلی دبیرکل سابق نهضت آزادی ایران؛ 20/10/1403

 

 

 

---

[1] برای تفصیل رخدادهای سالهای 54 تا 57 به دفتر اول جلد نهم اسناد نهضت آزادی ایران و سایر منابع از جمله جلد اول خاطرات محمد توسلی، انتشارات کویر، مراجعه شود.

[2] برای تفصیل تشکیل و اقدامات «جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر» به دفتر دوم جلد نهم اسناد نهضت آزادی ایران مراجعه شود.

[3] برای مستندات این بخش از جمله به خاطرات تاریخ شفاهی مدیران قبل از انقلاب که در دانشگاه هاروارد آمریکا تهیه و منتشر شده، مراجعه شود.

[4] برای تفصیل تحلیل اشغال سفارت آمریکا و مستندات آن به مصاحبه‌ها و یادداشت‌های منتشر شده در مجموعه آثار از جمله گزارش نشت علمی با حضور علرضا شجاعی زند و محمد توسلی در پژوهشکده امام خمینی با عنوان «در نشست علمی –تجلی خشم ملی در تسخیر لانه جاسوسی»، منتشر شده در سایت جماران و همچنین جلد هشتم مجموعه آثار -29/08/1401، مراجه شود.