چیستی و چالش‌های وفاق ملّی

چیستی و چالش‌های وفاق ملّی

تدوین متن سخنرانی مهندس محمد توسلی در برنامه افطار

به مناسبت پنجاه و هفتمین سالروز تأسیس نهضت آزادی ایران

بیست و هشتم اردیبهشت 1397 ، در منزل مهندس هاشم صباغیان

وَ لتَکُن مِنکُم أُمَّةٌ یَدعُونَ إِلَى الخَیرِ وَ یَأمُرُونَ بِالمَعرُوفِ وَ یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ المُفلِحُونَ

وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اختَلَفُوا مِن بَعدِ ما جاءَهُمُ البَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُم عَذابٌ عَظِیمٌ

 ) آل عمران- 104 و 105 )

با سلام خدمت حضار محترم و سپاسگزاری از حضور میهمانان گرامی در این برنامه افطار که به مناسبت پنجاه و هفتمین سالروز تاسیس نهضت آزادی ایران برگزار شده است.

ابتدا لازم می‌دانم یاد بنیانگزاران نهضت آزادی ایران، زنده‌یادان مهندس بازرگان، دکتر یدالله سحابی و آیت‌الله طالقانی و همچنین پیشکسوتان رحیم عطایی، شهید دکتر چمران، مهندس عزّت‌الله سحابی و دکتر ابراهیم یزدی را گرامی بداریم و از خداوند منّان مسئلت نماییم که توفیق ادامه راه آن بزرگواران را در شرایط حساس کنونی به ما عنایت بفرماید.

کشور ما در ماه‌های اخیر با رویدادهای مهمی روبرو بوده است، اعتراض‌های گسترده دیماه 96 ، خروج آمریکا از برجام و اخیراً انتقال پایتخت اسرائیل غاصب به بیت المقدس.

در خصوص انتقال سفارت آمریکا به بیت‌المقدّس که بر خلاف مصوبات شورای امنیت سازمان ملل و برای پاسخ به درخواست غیرقانونی اسرائیل غاصب صورت گرفت و مجوزی برای انتقال پایتخت اسرائیل غاصب به بیت‌المقدس بود، با واکنش و اعتراضات جهانی از جمله شورای امنیت سازمان ملل روبرو شد و مردم مظلوم فلسطین دست به اعتراضات گسترده‌ای زدند که با حملات وحشیانه اسرائیل غاصب روبرو شد و جمع کثیری شهید و زخمی شدند.

ما این اقدام خلاف قانون دولت آمریکا و کشتار بی‌رحمانه دولت غاصب اسرائیل را محکوم می‌کنیم و اعلام می‌کنیم که بیت‌المقدس متعلق به همه ادیان توحیدی و اولین قبله مسلمانان است و باید هویت تاریخی آن حفظ شود.

اما در خصوص رویدادهای ماه‌های اخیر، بحران‌ها و ابربحران‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که جامعه ما را با مخاطرات جدی و فروپاشی تهدید می‌کند، دیدگاه‌های نهضت آزادی ایران طی بیانیه‌های 22 بهمن 96 و بیانیه هشدار به مناسب آغاز سال 97 و بیانیه اخیر در 25 اردیبهشت 97 با عنوان « ضرورت حفظ برجام و تحقق وفاق ملّی» ارائه کرده‌ایم.

میخواهم در این فرصت و جمع صمیمی، در خصوص « چیستی و چالش‌های وفاق ملّی » نکاتی را با شما در میان بگذارم.

موضوع راهکار وفاق ملی در سال 81 بعد از بازداشت‌های گسترده دوستان ما که هدف اصلی آن همان گونه که آقای محبیان در یادداشتی همزمان مطرح کردند و در تیتر درشت روزنامه رسالت منعکس شد، « نهضت آزادی باید صفر شود» بود تا از انتخاب مجدد آقای خاتمی جلوگیری شود؛ که البته با بیانیه مرحوم دکتر سحابی و سازماندهی جوانان، مردم با 24 میلیون رأی خود، به آن تصمیم رأی اعتراض دادند.

در مقابل فکر حذف نهضت آزادی ایران و سایر دگراندیشان، و جلوگیری از انتخاب مجدد آقای خاتمی، ما راهبرد « وفاق ملّی » را مطرح کردیم که در آن توضیح داده شد؛ راهکار خروج از مشکلات کشور ما با جامعه متکثّر، حذف، طرد و اعمال خشونت نیست؛ راهکار وفاق ملّی یعنی همدلی و همکاری و همکنشی همه جناح‌ها و گروه‌های اجتماعی – سیاسی حول اهداف مشترک؛ منافع ملّی و امنیت ملّی است.   

خوشبختانه در سال‌های اخیر بسیاری از احزاب و گروه‌ها و شخصیت‌های اجتماعی و سیاسی، راهکار گفت‌وگوی ملّی و گاهی آشتی ملّی را برای خروج از بحران‌های داخلی مطرح کرده‌اند.

امروز که منافع ملّی و تمامیت ارضی کشور با مخاطراتی روبروست، ضرورت تقویت جبهه داخلی بیش از گذشته مورد تأکید قرار گرفته است. راهکار واقع‌بینانه و عملی برای تحقق این نیاز یعنی وفاق ملی چیست؟

پیش‌نیاز وفاق ملی، توسعه سیاسی و آزادی‌های قانونی است تا امکان عملی گفت‌وگو بین احزاب سیاسی و نهادهای مدنی و به تدریج در عرصه عمومی فراهم شود. فرایند تحقق وفاق ملّی با دو چالش حاکمیتی و چالش جامعه مدنی روبروست:

چالش حاکمیتی

در خصوص چالش حاکمیتی که اجرای برنامه‌های توسعه سیاسی و تأمین آزادی‌های مدنی منوط به آن می‌باشد؛ در صحبت دیدار نوروزی به آن پرداخته‌ام. در اینجا فقط اشاره‌ای به آن می‌کنم. واقعیت این است که بخشی از روحانیت حاکم که به اسلام فقاهتی و ولایت‌فقیه باور دارد، عملاً به توسعه سیاسی و حقوق اساسی ملت که در قانون اساسی تصریح شده است، باور ندارد. در دیدگاه آنان عملاً اصل‌های 4 و 5 قانون اساسی که متضمن این دیدگاه است، برجسته و مورد توجه قرار می‌گیرد و سایر اصول قانون اساسی در فصول سوم، پنجم و هفتم از جمله اصل 56 که این حقوق اساسی ملّت را تصریح کرده است، در نظرشان کمرنگ و یا نادیده تلقی می‌شود. در واقع این همان نگاه ملا احمد نراقی است که 150 سال قبل مطرح شده و بعد از انقلاب در قانون اساسی اضافه شده است. و این در حالی است که بسیاری از مراجع شاخص تشیع با این نظر موافق نبوده‌اند. شیخ مرضی انصاری شاگرد ملا احمد نراقی، آخوند خراسانی و امروز آیت‌الله سیستانی در عراق و بسیاری از مراجع و عالمان دینی با این دیدگاه موافق نیستند. سؤال اصلی این است، در حالی که در چهار دهه بعد از انقلاب، دیدگاه ملا احمد نراقی در جمهوری اسلامی ایران مورد آزمایش قرار گرفته و همه شاخص‌ها نشان می‌دهند که موفق نبوده و بحران‌های کنونی جامعه را در پی داشته، آیا نباید با تجدید نظر، و با یک تحول درون حوزوی، دیدگاه دیگر مورد آزمایش قرار گیرد؟ در این صورت با یک اصلاح در شخصیت حقیقی حاکمان، اصول چهارم و پنجم قانون اساسی می‌تواند کمرنگ و سایر اصول قانون اساسی که حقوق اساسی ملّت و برنامه‌های توسعه سیاسی را تضین می‌کند، پُررنگ دیده شوند تا موانع حاکمیتی وفاق ملّی برطرف شود.

نمونه تاریخی چنین تحول درون حوزوی را در دیدگاه مرحوم آیت‌الله منتظری در خصوص ولایت‌فقیه همه شاهد هستند و در آثار ایشان کاملاً مشهود است. برای توضیحات تکمیلی به متن صحبت دیدار نوروزی می‌توان مراجعه کرد.

چالش جامعه مدنی

بحث اصلی امروز حول این بخش از موانع و چالش جامعه مدنی برای تحقق وفاق ملّی است. مشکل اصلی ضعف روحیه کار جمعی در ما ایرانیان است که ریشه در فرهنگ استبدادی 2500 ساله و حضور نگاه انحصار طلبانه، تکروی، خودبینی و خودشیفتگی است که همه ما عموماً متأثر از آن هستیم. این پدیده در اثر « احتیاج روز» زنده‌یاد مهندس بازرگان که در سخنرانی سال 1336 در جشن عید فطر انجمن اسلامی دانشجویان به تفصیل بررسی شده، آمده است. این اثر پیام آموزنده‌ای پس از شصت سال برای جامعه امروز ماست.

در جامعه متکثر کنونی، اختلاف دیدگاه‌های سیاسی، مذهبی و قومی، واقعیت غیرقابل انکاری است. اما در فضای باز سیاسی و فراهم شدن امکان گفت‌وگو، به تدریج دامنه اختلافات کاهش پیدا می‌کند و همکاری‌ها حول وجوه اشتراک مرتبط با مسائل مربوط به منافع ملّی و امنیت ملّی اولویت پیدا می‌کند. ضمن گفت‌وگوها در شرایط بحرانی کنونی، این واقعیت که بقا و حیات هر یک از جناح‌های سیاسی به حضور جناح‌های دیگر بستگی پیدا می‌کند، برجسته می‌شود و همه احساس می‌کنند که در یک کشتی قرار دارند و حذف هر یک از جناح‌ها، بمنزله غرق شدن کشتی و فروپاشی همه جناح‌ها خواهد بود.

بررسی این موضوع حائز اهمیت است که در مقاطعی از تاریخ صد ساله؛ انقلاب مشروطه، نهضت ملّی ایران، فرار شاه، انقلاب سال57، مقاومت در دوران جنگ تحمیلی، دوم خرداد 76 و غیره، همواره شاهد وفاق و همدلی گسترده در جامعه بوده‌ایم؛ چه عواملی موجب بروز اختلاف و پراکندگی شده است؟ عمدتاً همان عوامل فرهنگی و اجتماعی که اشاره شد، البته گاهی عوامل نفوذی بیگانگان نیز با بهره‌گیری از همین ضعف‌های فرهنگی و اجتماعی استفاده کرده‌اند، زیرا منافع بیگانگان در شرایط پراکندگی ما تأمین می‌شود.

با فراهم شدن شرایط تحقق وفاق ملّی؛ پیش‌نیاز وفاق ملی، ابتدا گفت‌وگو بین احزاب سیاسی و نهادهای مدنی و به تدریج در عرصه عمومی است. این گفت‌وگوها از کجا بایستی آغاز شود؟ ابتدا بین احزاب و گروه‌هایی که وجوه فکری و اشتراکات بیشتری دارند.

اگر تحقق وفاق ملی در شرایط کنونی برای تأمین منافع و امنیت ملّی ضروری است، ما بایستی موانع را در هر دو سطح حاکمیتی و جامعه مدنی بر طرف سازیم، نهضت آزادی ایران به نوبه خود برای اقدام در این راستا آمادگی کامل دارد.

در پایان لازم است توضیحی در باره آیات تلاوت‌شده در ابتدای عرایضم اضافه کنم، این آیات ادامه آیات 101 ، 102 و 103 سوره آل‌عمران است که ویژگی یک جامعه سالم ایمانی را توصیف می‌کند. بعد از تأکید بر تقوا و اخلاق در جامعه ایمانی، بر وحدت حول ارزش‌ها و آموزه‌های قرآنی و پرهیز از تفرقه و اختلاف تأکید می‌کند. در آیه بعد، سازوکار جلوگیری از انحراف در جامعه ایمانی را توسعه گروه‌ها و  نهادهای مدنی برای آگاهی‌بخشی و جلوگیری از انحراف مورد تأکید قرار می‌دهد، " نگاه جامعه محور" و نتیجه چنین فرایندی را فلاح و رستگاری آن جامعه معرفی می‌کند. در آیه بعد هشدار می‌دهد که اگر جامعه از چنین سازوکار جامعه مدنی برخوردار نباشد، گرفتار تفرقه و اختلاف خواهد شد و پیامد آن " عذاب عظیم" و بحران و ابربحران‌ها خواهد بود.