چرا سیلاب به تهران خسارت نزد

گفت و گو با محمد توسلی اولین شهردار تهران پس از انقلاب:

چرا سیلاب به تهران خسارت نزد

سیلاب های اخیر زنگ خطری برای همه شهرهای کشور بود. برخی شهرها متحمل تلفات و خسارات سنگینی شدند و برخی دیگر، زودتر از موعد، اقدام کردند و کمتر خسارت دیدند. تهران البته به واسطه پایتخت بودنش وضعیت متفاوتی داشت، اما سوالی که می تواند کلید حل مشکلات سایر شهرها باشد، این است چرا تهران از زیر بار سنگین بارش سالهای اخیر، نجات پیدا کرد؟ آیا این وضعیت حاصل یک مدیریت درست بر شهر تهران بود یا نه؟ با محمد توسلی ، شهردار اسبق تهران در این باره گفت و گو کردیم که به نکات مهمی اشاره می کند.

·        چرا سیلاب های اخیر که اغلب شهر های کشور را گرفتار کرد، در شهر تهران مشکل جدی به وجود نیاورد؟

جواب این سوال می تواند مشکل بسیاری از شهرهای کشور را مشخص کند. ما در دوسال اول انقلاب تلاش کردیم تا به زیر ساخت ها و نیازهای راهبردی شهر تهران بپردازیم، یکی از نیازهای اصلی آن زمان ، مساله جمع آوری و دفع آبهای سطحی به ویژه در شرایط بحرانی بود. در آن دوران بعد از انقلاب مردم به خوبی به خاطر دارند که وقتی بارندگی شدیدی اتفاق می افتاد، جنوب شهر در آب غوطه ور می شد  و تردد در سطح شهر با مشکل روبرو می شد. درواقع آب به سمت جنوب شهر سرازیر می شد و هیچ تمهیدی هم برای مهار و کنترل آن انجام نشده بود. برای نمونه می توان به گزارش خبری پیامد های سیلاب ناشی از بارندگی های هفتم فروردین سال 58  را که با عنوان «بدنبال بارندگی و سیلاب دیروز تهران صدها خانه و آلونک جنوب تهران آسیب دید» در کیهان هشتم فروردین 1358منتشر شده است، مراجعه کرد. به همین دلیل ما با بررسی مطالعاتی که در سال 1351 توسط مشاوران خارجی و داخلی انجام شده بود، کوشش کردیم در دو مرحله کوتاه مدت و دراز مدت برنامه ریزی و اقدام کنیم. در اقدام کوتاه مدت، برای جمع آوری و انتقال آب‌های سطحی محدوده جنوب تهران  محل های آسیب پذیر مورد مطالعه قرار گرفت و طرح احداث کانال و انتقال و هدایت آب های سطحی تهیه  و اجرا شد. از جمله می‌توان به کانال های اصفهانک سرخه حصار، خیابان فدائیان اسلام، چهارصد دستگاه نازی‌آباد، کوی ملکی زاهدی، سه دختران شهرری، یاخچی آباد، جنوب خاوران، خانی آباد نو، شادآباد، پارک شریعتی، زهتابی قلعه مرغی شریعتی، یافت آباد، قلعه نعمت آباد، تقی آباد (سرخه حصار)، بهشتی (دو قطعه) و یاخچی آباد  اشاره کرد. در نهایت بعد از سال 59، باوجود بارندگی های شدیدی که اتفاق افتاد، در جنوب شهر دیگر سیلابی چون گذشته اتفاق نیفتاد.

·        این پروژه فقط به جنوب تهران اختصاص داشت اگرنه در چه محورهایی انجام شد؟

 آنچه گفته شد مربوط به برنامه کوتاه مدت در جنوب تهران بود. اما در خصوص برنامه دراز مدت در سطح شهر برای انجام مطالعات و تهیه طرح اجرایی مطالعات اولیه‌ای که قبلا انجام شده بود در دستور کار قرار گرفت. سابقه مطالعات آبهای سطحی شهر تهران طولانی است. در سال های اوایل دهه چهل مهندسین مشاور ایرنکو مطالعاتی را انجام داده بود و در دو منطقه شرق و غرب تهران طرح هایی هم مورد اجرا قرار گرفت. اما در سال های قبل از انقلاب مطالعات جدیدی ابتدا با همکاری سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل متحد توسط دو گروه مهندسان مشاور خارجی و ایرانی ( آلکساندر گیب و شرکاء، جان تیلر و پسران، تهران بستن و دکتر کوروس) برای سازمان آب منطقه ای تهران در سال 1351 آغاز و در سال های 54 و 56 مطالعات تکمیل و تصویب شده بود.

بر پایه این مطالعات اولیه؛ جمع آوری و تخلیه آب های سطحی محدوده 25 ساله به 9 حوزه آبریز تقسیم شده است (نقشه شماره 1)؛ حوزه شرقی، حوزه شمالی، حوزه کن و مسیل باختر، حوزه غربی، حوزه جنوب شرقی، حوزه جنوب غربی و حوزه مرکزی شامل سه حوزه مشخص شده است. بطور خلاصه در این مطالعات حوزه مرکزی با توجه به تپوگرافی محدوده به  سه حوزه تفکیک شده است.

·        آخرین وضعیت زیر ساخت های شهر تهران برای تخلیه سیلاب ها چگونه است؟

در سال های اخیر مطالعات متمرکزی در سازمان مشاور فنی و مهندسی شهرداری تهران انجام شده و پروژه های متعددی با همکاری مهندسین مشاور برای جمع آوری و هدایت آب های سطحی شهر تهران اجرا شده است. بر اساس گزارش های موجود مجموعه آب های سطحی شهر در سه حوزه تنظیم شده است:

در حوزه شمال‌غرب و غرب؛ آب رودخانه های درکه، فرحزاد و کن و سر شاخه های مرتبط منطقه غرب با کانال های روباز جمع آوری و نهایتا از طریق رودخانه کن  به دشت های جنوب تهران هدایت می شود.

در حوزه شمال، شمال شرق و شرق؛ آب رودخانه های ولنجک، دربند، گلابدره، کاشانک، جمشیدیه، دارآباد، سوهانک، و مجموعه کانال های احداث شده محدوده شرق تهران چون تهران پارس از طریق  مسیل باختر و کانال ابوذر به رودخانه سرخه حصار تخلیه می شود. سایر کانال های شرق تهران، شامل تونل 17 شهریور و سر شاخه های آن و کانال های شهرداری و شهرزاد نیز در این قسمت به رودخانه سرخه حصار هدایت و تخلیه می شوند.

در حوزه محدوده مرکزی شهر که بصورت تونل احداث شده شامل تونل های خیام و نواب و بهمنیار و سر شاخه های متعدد آن‌ها، آب های جمع آوری شده از طریق کانال فیروز آباد به رودخانه سرخه حصار تخلیه می شود.

طرح های بالا نشان می دهند که آب های اصلی حوزه آبگیر ارتفاعات شمال شهر که از طریق رودخانه ها وارد شهر می شوند از طریق کانال های روباز پیش بینی شده به شرق و غرب تهران هدایت می شوند و هسته مرکزی شهر را کاملا حفاظت کرده است.

·        کانال های مرکزی شهر کی ساخته شده است؟

اما در مورد کانال خیام که مطالعات مرحله دوم آن بعد از سال 1368 در دوره مدیریت آقای غلامحسین کرباسچی انجام شد، اجرای آن با استفاده از وام بانک جهانی طی سالهای 79 - 1375 زیر نظر خاکریز‌آب مجری طرح توسط پیمانکاران مختلف داخلی و خارجی و نظارت مهندسین مشاور مختلف، اجرا شد.اگر شهر تهران با این زیر ساخت ها در مقابل سیلاب ها حفاظت شده است این راهکار های مطالعاتی و پیشگیری از سیلاب  می تواند یک الگو و مدل موفق برای سایر شهرهای کشور باشد.

·        سیلاب سال 66 در تهران که منجر به کشته شدن حدود 400 نفر در تهران شد را چگونه ارزیابی می کنید؟

بعد از سال 66  مطالعات تکمیلی و اجرای سر شاخه های حوزه شرقی تهران همان گونه که توضیح داده شد این مشکل را بر طرف ساخته و سیلاب ناشی از رودخانه های ولنجک، دربند و حوزه های شرق آن از طریق مسیل باختر در کانال سرخه حصار تخلیه می شود.

·         استاندار تهران در جریان بارش های شدید تهران اعلام کرد که اگر 20 دقیقه بارندگی داشتیم، حتما مرکز تهران را سیل می گرفت، خب اگر این شبکه طراحی و اجرا شده ، این نگرانی ها برای چیست؟ 

تجربه بارندگی های اخیر که دوام آن ها بسیار بیشتر بوده ما شاهد سیلاب خاصی در شهر تهران نبوده ایم. مطالعات و طرح های اجرا شده موجود در شهر تهران نشان می دهند که جای چنین نگرانی وجود ندارد. البته برای تقویت این زیر ساخت ها به ویژه در مناطق جدید غرب تهران مطالعاتی در دست اقدام هست.

·         یعنی در شهرهای دیگر شبکه دفع ابهای سطحی وجود ندارد؟

گزارش سیلاب های اخیر در شهر های استان های گلستان، کرمانشاه، لرستان و خوزستان نشان می دهد که شهر ها آمادگی دفع آب های سطحی را نداشتند.

·        آیا خطر سیلاب برای تهران جدی است؟

با توضیحاتی که ارائه شد سیلاب شهر تهران را تهدید نمی کند. اما مدیریت بحران فقط بحران سیل نیست. غیر از سیلاب بحث زلزله هم مطرح است. چون تهران روی گسلهای مختلفی قرار دارد. این نگرانی کماکان هست که اگر زلزله ای در تهران رخ دهد ، زیر ساخت های لازم برای شهر تهران بویژه در حوزه امدادرسانی در بخش هایی از شهر وجود ندارد. الان روی برخی گسلها در شمال، جنوب و شرق تهران، کاربری های پر تراکم  زیادی اجرا شده است. در شمال تهران بویژه در منطقه یک محدوده  شمال بزرگراه های صدر ، مدرس و چمران این وضعیت به مراتب شدید تر دیده می شود.

در زمان آقای کرباسچی هدف اصلی فروش تراکم، تامین درآمد برای اجرای پروژه های عمرانی بود. اما این فروش تراکم در مناطقی بیشتر اتفاق افتاد که شبکه ارتباطی محدود و کاربری های پر تراکم و جمعیت بالا داشتند. براین اساس بسیاری از برج ها در معابر 8، 10 و 12 متری ساخته شدند. اما چون راه های دسترسی در این محدوده ها در شرایط بحرانی بسته می‌شود، امکان امدادرسانی جز امداد هوایی وجود ندارد. از طرفی وقتی به شبکه ارتباطی تهران نگاه می کنید، در محدوده شمال بزرگراه صدر و ادامه آن ، بخشی از مدرس که به تقاطع پارک وی و شهید چمران وصل می شود، شبکه ارتباطی موجود بسیار ضعیف است. در این محدوده،  محور های اصلی ارتباطی خیابان های ولیعصر و دکترشریعتی است که به میدان تجریش منتهی می شوند، بقیه معابر مثل زعفرانیه، ولنجک ، نیاوران و الهیه عرض مفید معابر بسیار محدود و حجم تردد آنها بسیار زیاد است. این خطر جدی برای شهر تهران محسوب می شود و کارشناسان و مدیران بحران باید پیش بینی های لازم را در این حوزه انجام دهند. در طرح جامع، تراکم شهر تهران 120 و 180 درصد تعیین شده است. به همین خاطر قبل از انقلاب ، ما به ندرت شاهد ساخت بلند مرتبه ها در تهران بودیم . در محدوده هایی که بلند مرتبه پیش بینی شده بود از جمله در شهرک غرب با یک شبکه مطالعه شده‌ی کارشناسی روبرو هستیم .در مطالعات این طرح ها، تخلیه آب های سطحی و نیازهای شهری پیش بینی شده  است.

·        با این توصیف تراکم فروشی در تهران از چه دوره ای جدی شد؟

تراکم فروشی های معروف از زمان آقای کرباسچی اتفاق افتاد و جالب اینکه همه این تراکم فروشی ها هم در قالب مصوبه کمیسیون ماده 5 بود و نمی توان گفت که برخلاف ضوابط طرح جامع و تفصیلی بوده است. در غیر اینصورت نباید در مناطق شمالی مثل الهیه، زعفرانیه و ولنجک ساخت و سازی انجام می گرفت. متاسفانه ظرفیت جمعیت پذیری شمال تهران  به علت تراکم بالا و تولید سفر هیچ تناسبی با ظرفیت شبکه معابر آن ندارد. این خشت کجی است که  در آن دوران بنا نهاده شد و البته در دوران 12 ساله ی آقای قالیباف این روند با شتاب بیشتری ادامه پیدا کرد که امروز ما شاهد پیامد ها و محدودیت های زیست شهری آن هستیم.

·         آیا این وضعیت خاص کشور ماست؟ یا در شهرهای بزرگ دنیا هم چنین اتفاق هایی طبیعی است؟

در کشورهای دیگر، که قانون حاکم بوده و ساختار مدیریت شهرها قانونمند است و در واقع مردم از طریق شورای محلات ، شورای مناطق و پارلمان شهری نقش اصلی را در مدیریت شهرها ایفا می کنند، چنین فرصتی هرگز بوجود نمی آید. اما در کشور ما مدیران اقتدارگرا ، خلاف مصالح شهر عمل کردند . این نقص اصلی مدیریت شهری ماست . ما در یک کار فشرده از همان اسفند 57، در نخستین پروژه ، اصلاح ساختار مدیریت شهری  تهران را هدف قرار دادیم.  در آن زمان ، شهر تهران 12 منطقه قدیمی و بی نظم داشت. برای ایجاد زیر ساخت های لازم برای مدیریت واحد شهری،  تقسیمات جدید شهری شامل 341محله که  خصوصیات فرهنگی اجتماعی مشترکی داشتند و نواحی شهری و در نهایت 20 منطقه در شرق محدوده کن طراحی و اجرا شد . در سالهای اخیر، مناطق 21 و 22 هم به غرب مسیل کن اضافه شده است. بررسی و تصویب قانون شوراها هم در همین راستا انجام گرفت و نهایتا در مهر ماه 58 به تصویب شورای انقلاب رسید. قرار بود براساس قانون شوراها، مردم به صورت قانونمند بر مدیریت شهرها نظارت کنند و اقدامی خلاف مصالح مردم صورت نگیرد. اما ادامه مدیریت اقتدارگرایانه و بدون نظارت دقیق شورای شهر، شاهد شرایط کنونی هستیم.

·         پس نقش نظارتی شورای شهر چه می شود ؟

این نظارت باید دقیق و در چارچوب قانون باشد. یک شهر 8 میلیون نفری نمی تواند با یک شورای 21 نفره با ساختار کنونی اداره شود. شورای شهر که اختیارات لازم را در ساختار کنونی ندارند  عملا نقش ماشین امضای مدیران اقتدارگرا را داشته اند. البته این روند در شورای پنجم هم ادامه دارد. نه قانون و نه شورا در جایگاه واقعی خود قرار ندارند. تنها راهکار قانون مدیریت واحد شهری است که در مهر ماه سال58 به تصویب شورای انقلاب رسید اما عملا بعد از شرایط جنگ تحمیلی و بسته شدن فضای سیاسی بعد از رخداد خرداد سال 60 به دست فراموشی سپرده شد. در سال 1393 که مجددا  بر اساس ضرورت ها لایحه مدیریت یکپارچه شهری در وزارت کشور ریاست جمهوری روحانی مطرح شد، اما هنوز با موانع زیادی روبروست و نتوانسته به مرحله اجرا برسد.

·         همچنان این شائبه وجود دارد که اگر مدیریت مسئولانه در شهرهای سیل زده وجود داشت، این تلفات و خسارات با این شدت اتفاق نمی افتاد؟

به هرحال بخشی از مشکلات  قابل پیش بینی است. همه شهرها باید زیرساخت های لازم  برای جمع آوری و تخلیه آبهای سطحی را ایجاد  کنند. خیلی از ساخت و سازها در حریم قانونی رودخانه ها و مسیل ها انجام گرفته است که باید به موقع جلوگیری بعمل آید. حتی در شمال شهر تهران، در حریم رودخانه ها و مسیلها ساختمان های  زیادی ساخته شده است، البته در اینجا ، مقصر مدیریت شهری است.

·        این ساخت و سازها پیش از انقلاب هم صورت می گرفت؟

بله، اما نه با این شدتی که در سال های اخیر اتفاق افتاد. قبل از انقلاب به علت وجود درامدهای نفتی و درآمد از عوارض، بودجه شهرداری ها تامین می شد و نیازی به تراکم فروشی برای تامین اعتبار نبود. اما پس از انقلاب و بویژه در دهه 70 به بعد، دولت به علت کمبود منابع مالی نتوانست به شهرداری ها کمک کند و از طرفی توسعه شهرها هم بار مالی بیشتری به شهرها تحمیل کرد.

·         می توان خسارات تراکم فروشی را جبران کرد؟

به هیچ وجه، به نظر بنده امکان جبران برخی تبعات و خسارات تراکم فروشی های بی رویه در تهران حتی با سرمایه گذاری های سنگین هم وجود ندارد.

منبع: روزنامه ایران – 17 اردیبهشت 98 ( حمیده امینی فرد)