سیری در برنامه قرآن‌ پژوهی مهندس مهدی بازرگان

سیری در برنامه  قرآن‌ پژوهی مهندس مهدی بازرگان

گام به گام با وحی

محمد توسلی

قرآن یکی از محورهای اصلی بینش و منش زنده‌یاد مهندس مهدی بازرگان در همه تلاش‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایشان در طول بیش از شش دهه بوده است. اگر بعد از قریب ربع قرن از درگذشت مهندس بازرگان، امروز در برنامه نکوداشت او، گفتمانش به عنوان راهکاری برای عبور از چالش‌های پیش روی چهل سالگی انقلاب مطرح می شود، پایه و اساس این گفتمان بر ضرورت بازگشت به قرآن استوار است که او همراه سید محمود طالقانی بعد از شهریور بیست آغاز کردند. مهندس بازرگان در آن زمان، موانع عقب‌ماندگی ایران را فرهنگ استبدادی و پیرایه‌ها و خرافات مذهبی تشخیص داده بود و بازگشت به قرآن را راهکاری برای اصلاح خرافات مذهبی در عرصه فرهنگی جامعه می‌دانست تا زمینه برای توسعه جامعه فراهم شود. بررسی تلاش‌ها و راهبرد قرآن‌پژوهی بازرگان می‌تواند برای جامعه امروز ـ به ویژه نسل جوان ـ آموزنده باشد.

سیر تاریخی آثار قرآن‌پژوهشی

در بیش از سیصد اثر مکتوب بازرگان ـ که در سی و چند جلد مجموعه آثار ایشان توسط «بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان» تدوین و منتشر شده و یا در دست تدوین است ـ کمتر اثری دیده می شود که مستند به آیات قرآن نباشد. این روند نشان می‌دهد که مبانی قرآنی، در کنار آشنایی با فرهنگ ایران و جوهر تمدن غرب ـ که قبلاً در این خصوص یادداشت‌هایی داشته‌ام ـ پایه اصلی بینش و آثار ایشان در طول چند دهه فعالیت بوده است. اما به تدریج از اواخر دهه سی در مقاطعی، متناسب با شرایط زمان و نیاز جامعه، مهندس بازرگان زمینه‌های لازم را برای آشنایی جامعه مخاطب با زبان قرآن یعنی عربی و پژوهش‌های قرآنی فراهم کردند. در این یادداشت به مناسبت ماه مبارک رمضان، به این فرایند و اهداف راهبردی آن می‌پردازم.

آموزش قرآن

این مجموعه شامل سه کتاب در آموزش قرآن، هم چنین دو راهنمای آموزش قرآن و واژگان کتاب‌های سه‌گانه است. این آثار بین سال های 1334 تا 1338 تألیف شده و در سال 1384 در مجموعه آثار جلد پنجم، چاپ و منتشر شده است. بازرگان در مقدمه جلد سوم، هدف خود را از تأکید بر آموزش قرآن اینچنین توضیح می‌دهد : «افراد و شايد قشرهایي از اجتماع ما، حالا فهميده‌اند كه قرآن نازل نشده است كه خوانده شود، بلكه خوانده شود كه فهميده شود، و فهميده شود تا عمل شود، و اين سه مسئله خواندن و فهميدن و عمل كردن، نبايد از هم جدا شود. اما نكتة مهمتر اينكه قرآن چنان كتاب عجيب و معجزه‌اي است كه به قياس تمام كتابهاي دنيا، با حداقل واژه و ريشه، حداكثر مفاهيم و مطالب را بيان كرده است. در مقايسه با متون عربي ديگر، حتي خُطَبِ نهج‌‌البلاغه نيز، ساده‌ترين اصطلاحات و اشتقاقها در آن به كار رفته است. »

سیر تحول قرآن

پس از تشکیل نهضت آزادی ایران در سال 1340 و متعاقباً بازداشت مهندس بازرگان و جمعی از رهبران و فعالان نهضت (1341) و محاکمه در دادگاه نظامی (1342) و محکومیت و حبس در زندان قصر، پیرو فعالیتهای داخل زندان، در سال 1344 جمعی از ایشان از زندان قصر به زندان برازجان تبعید شدند.

در این ایام در خلال جلسات و بحثهای قرآنی در محیط زندان برازجان، تألیف اثر «سیر تحول قرآن» آغاز گردید. این کتاب اولین اثر در نوع خود، با تلفیقی از بررسی‌های ریاضی، آماری، مفهومی و تاریخی، و یکی از آثار ابتکاری مهندس بازرگان در زمینه قرآن‌پژوهی و شاید در پاسخ به نیاز جامعه به ویژه نسل جوان متأثر از فرهنگ مارکسیسم علمی! در آن دوران است. این اثر با جداول آماری مفصل در دو جلد، به همراه یک جلد متمم حاوی نمودارهای متعدد با ترسیم دستی، بتدریج از سال 1355 منتشر شده و تا سال 1362 تکمیل گردید.

در اواخر دهه هفتاد و در فقدان صاحب اثر، با استفاده از امکانات رایانه‌ای و نرم‌افزاری، این اثر از جنبه محاسبات و ترسیمات مورد بازنگری و کنترل قرار گرفت و در سال1386 بصورت نفیس در دو جلد مجموعه آثار 12 و 13 منتشر شد.

این اثر دستاوردهای زیادی در خصوص نشان دادن نظم فوق انسانی قرآن، منطق و تحول تدریجی آن و در نهایت اثبات غیربشری بودن و صحت صدور آن را به نمایش می‌گذارد و منبع ارزشمندی برای پژوهشگران علوم قرآنی است.

بازگشت به قرآن

مجموعه سخنرانی‌های مهندس بازرگان تحت عنوان «بازگشت به قرآن»، ابتدا در شرایط سال 1359 در کانال تلویزیون و بعد از سال 1360 در جلسات هفتگی عصر چهارشنبه در انجمن اسلامی مهندسین تا سال 1370 ، به تدریج تدوین و تحت همین عنوان، به ترتیب چاپ و منتشر شده است :

بخش اول این مجموعه شامل سه جلد است. جلد یکم با عنوان «شناخت اجمالی قرآن»، جلد دوم با عنوان «تفسیر موضوعی قرآن: گزینش و آفرینش آدمیزاد» و جلد سوم با عنوان «تفسیر موضوعی قرآن: ادامۀ گزینش و آفرینش آدمیزاد» است که به ترتیب برای نخستین بار در سال‌های 60 ، 61 و 1362 در سه جلد جداگانه منتشر شده است. این سه مجلد سپس در سال 1388 در مجموعه آثار جلد هجدهم با عنوان بازگشت به قرآن (1) انتشار یافته است.

بخش دوم این مجموعه با عنوان فرعی «تفسیر موضوعی قرآن» شامل جلد چهارم «انسان‌بینی قرآن» و جلد پنجم «انسان‌شناسی قرآن» است. این اثر در سال 1389 در مجموعه آثار جلد نوزدهم، با عنوان بازگشت به قرآن(2)، انتشار یافته است.

بخش سوم این مجموعه شامل جلد هفتم «انسان بینی قرآن» با دو موضوع اصلیِ «کفرورزی از آغاز بعثت تا هجرت» و «کفرزدایی از آغاز بعثت تا هجرت» است. این کتاب در سال 1391 در مجموعه آثار جلد بیستم، منتشر شده است.

از مجموعه گرانقدر یادشده، متأسفانه یادداشت‌ها و نوارهای صوتی مربوط به جلد ششم و هشتم بازگشت به قرآن که در جلسات انجمن اسلامی مهندسین برگزار گردید، در دسترس نیست.

پا به پای وحی

پا به پای وحی، آخرین پژوهش قرآنی بازرگان شامل دو جلد است که از آذر سال 1370 در انجمن اسلامی مهندسین ارائه شده و در سال 1392 در مجموعه آثار جلد بیست و یکم، انتشار یافته است. مهندس بازرگان هدف از طرح تفسیر تدبری قرآن را این چنین توضیح می دهد:« برای این کار بهتر دیده شد ترتیب ترجمه و تفسیر معمول را که بر مبنای جمع‌آوری و ارائه صورت حاضر قرآن است کنار گذارده، کتاب خدا را آن طور که تدریجاً و عملاً بر پیامبر بزرگوار نازل گردیده و در دل و جان او ثابت شده است، مورد بررسی قرار دهیم.»

این مجموعه با عنوان «تفسیر تدبُّری قرآن بر حسب نزول آیات قرآن» به ترتیب مندرج در جداول 12 و 14 اثر «سیر تحول قرآن» تنظیم شده و شامل دو جلد است. جلد اول، «گروه‌های تنزیل 1 تا 16» مربوط به آیات نازل‌شده در سال اول بعثت پیامبر، و جلد دوم، «گروه های تنزیل 17 تا 35»، مربوط به آیات نازل‌شده در سال دوم بعثت است.

سیر موضوعی آثار قرآن‌پژوهی

در گام اول در شرایط اواخر دهه 30، ضرورت آشنایی با زبان عربی و واژه‌های قرآنی برای فهمیدن آموزه‌ها و عمل کردن به آن که راهنمای زندگی انسان است، مورد توجه قرار گرفته است. در این دوره بازرگان به تألیف کتاب‌های آموزش قرآن دست می‌زند؛ به گونه‌ای که از سویی نوآموزان با قرائت و درک واژگانی و معانی آیات آشنا شوند؛ و از سوی دیگر، کلیات و مبانی اعتقادی و پاره‌ای از احکام قرآنی را به مثابۀ پشتوانه‌ای برای درک آیات قرآن فرا گیرند. آموزش تعالیم دینی و آموزش قرآن، با همین هدف نوشته شده است.

در گام دوم در شرایط بعد از انقلاب و ضرورت‌ها برای نشان دادن تفاوت نگاه اسلام سنتی و فقاهتی با آموزه‌های قرآنی و سرچشمه زلال وحی، پژوهش و آموزش مستمری را برنامه‌ریزی می‌کنند که حاصل آن آثار بازگشت به قرآن است که در آنها به موضوع‌های مربوط به شناخت قرآن و تفسیر موضوعی آن پرداخته شده است. در این دوره است که بازرگان به تدریج وارد مباحث محتوایی قرآن می شود. آثار بازگشت به قرآن برآیند این دوره است. او در این آثار، موضوع انسان، شامل انسان‌بینی و انسان‌شناسی قرآن را اساس پژوهش‌ها و بحث‌های خود قرار می‌دهد. همچنین، زیر عنوان انسان، کفرورزی و کفرزدایی را از آغاز بعثت تا هجرت تبیین می کند.

درگام سوم نگاه جدید بازرگان در «پا به پای وحی» است که از سال 1370 آغاز می‌شود و در آن به تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول آیات، توجه می شود. بازرگان می‌اندیشد که برای درک دقیق‌تر و روشن‌تر قرآن، لازم است به جای مبنا قرار دادن ترتیب گردآوری شدۀ قرآن- که در دست ما است- این کتاب را آن گونه که به تدریج بر پیامبر اسلام نازل شده، تفسیر کرد. بازرگان در نظر داشته که این تفسیر برپایۀ بیست و سه سال دوران وحی، به عنوان یک طرح پژوهشیِ دراز مدت و پویا در بیست و سه جلد سامان یابد، اما آنچه در زمان حیات وی در این زمینه به انجام رسید-چنان که گذشت- شامل دو جلد در کتاب پا به پای وحی است که در مجموعه آثار 21 آمده است.

اهداف قرآن‌پژوهی بازرگان

برای بررسی اهداف و نگاه راهبردی مهندس بازرگان به پژوهش‌ها و آثار قرآنی ارائه‌شده، از جمله می‌توان به متن مقدمه کتاب‌های منتشر شده، که بهمین منظور نوشته شده، مراجعه کرد. بازرگان در تمام مقدمه‌ها کوشش کرده‌اند به این پرسش پاسخ دهند. در این‌جا قسمت‌های کوتاهی از مقدمه تفصیلی جلد چهارم را به مناسبت نقل می‌کنم.

مهندس بازرگان هدف از خواندن قرآن را این چنین توضیح می‌دهند: « سؤالی پيش می‏آيد و اين همه تأكيد و توصيه‏های قرآن-‌كه ذكر است برای مؤمنين و مردم و بايد نه تنها خوانده و گوش داده و فهميده شود، بلكه تعقل و تفكر و تفقه در آن بنمايند - برای چيست؟ مگر خدا توبيخ نمي‌نمايد كه چرا تدبر در قرآن نمی‏كنيد و آيا دل‌هايتان قفل شده است؟ مگر در سوره قمر، چهار بار نيامده است كه ما قرآن را برای تذكر شما آسان كرديم، آيا پندگيرنده و توجه‌‌كننده‏ای هست؟ متوقف و محدود ساختن قرآن به درك و دوران‌های گذشته و مخصوص دانستنِ آن به‌حوزه و حجره يا به‌طبقاتِ ممتازه، خيانتی است به‌قرآن، به‌مؤمنين، به‌ناس و «بِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ». ‏ هم از قرآن می‏توان برای برخورد با حوادث جاری و مسائل مستحدثه دعوت به توضيح و تفسير كرد و هم علوم و اكتشافات و اظهارات را برای كسب معرفت بيشتر و ايمان روشن‌تر به‌قرآن عرضه نمود. به‌تجربه دريافته‏ايم كه وارد شدن در قرآن با ديد علمی و افكار جديد، منجر به‌درك بهتر آيات‌ و بهره‏مندی بيشتر از قرآن می‏شود. همه‌جا صريحاً و اكيداً به ما امر می‏نمايد كه در تلاوت آيات و تبعيت از قرآن عقلمان را به‌كار اندازيم، دانش و دانايی داشته باشيم، تفكر نمایيم و با تدبرِ در قرآن، خدايی بودنِ آن را بيابيم.»

در قسمت دیگری بازرگان به تأثیر آموزه‌های قرآنی در انقلاب مشروطه اشاره می‌کند و می‌گوید: «مرحوم نائينی در 76 سال قبل در كشاكش انقلاب مشروطيت ايران نوشته است- به شگفتی می‏افتيم؛ شگفتی از اينكه چگونه انديشه‌ي آزادی سياسی را در مفهوم اصلی آن، كه خروج انسان از اسارت ديگران و از استبداد حكمرانان است، به‌عنوان شاخه‏ای از بند اول‌كلمه‌ي طيّبه توحيد گرفته‌، مبارزه با سلطنت و نظام استبدادی را پشت كردنِ به شركِ به خدا و بيرون انداختنِ طاغوت‌ها دانسته‏اند. در آيات «شَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ» و «أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ» و در سنت‏های رسول اكرم و علی‌ابن ابيطالب (صلوات الله عليهم) كه حتّی علی‏رغمِ تشخيصِ خودشان تبعيت از نظريات مردم و آراء اكثريت می‏كردند، تأييد و تشريع نظام پارلمانی و حاكميت ملی را گرفته و در قالب قرآن و سنت و بر مبنای اصول فقهی، شالوده حكومت مشروطيت را می‏ريختند.»

در بخش دیگری از این مقدمه تفصیلی که پیام توحیدی قرآن مورد تأکید قرار گرفته، آمده است: «مفهوم شرك آن‌طور‌كه در قرآن آمده است، در افراد و در فرهنگ‌ها و اجتماعات چقدر ظريف و وسيع و هلاكت‏آور است و چگونه انسان متمدن امروزی با پشت كردنِ به خدا و دين، يا تحريف و فراموشی توحيد، سازنده و گرفتار شرك‌های شخصی و روانی و سياسی شده است. مطلبی كه در ادوار گذشته تفسير، اصلاً به آن توجه نمی‏شد يا به طور ضعيف توجه می‏كرده‏اند. شركِ مورد نظر و نفرت قرآن، اختصاص به پرستيدن بت‌های سنگی و چوبی قديم يا حيوانات و موجودات اسماً مقدس نداشته، دامنه‌ي آن، به‌نص آيات قرآن، به‌اشخاص و به افكار و احزاب كشيده می‏شود. پدر يا اجداد، رهبان و روحانی و هر بزرگ و رهبر يا مكتب و مرام كه به عنوان ارباب اتخاذ گردد و سرسپردگی يا اعتقاد جزمی و اطاعت كوركورانه، در مقابل و بَدَلِ خدا يا به جانشينی و واسطگی به آنها ابراز گردد، شرك به خداست. و چه بلاها كه از اين رهگذرها دامنگير ابناء بشر شده است و باز هم می‏شود!»

نقش علوم جدید در فهم قرآن

در بخشی هم به نقش علوم جدید در فهم بهتر آیات قرآنی این چنین توضیح می‌دهند: «علوم معاصر هم هر يك به نوبه‌ي خود سهمی در كشف رموز و ارائه الهی بودن قرآن داشته‏اند؛ مثلاً از زيست‏شناسی و جنين‏شناسی، برای تأييد آفرينش و تحولات گذشته و آينده انسان استفاده می‏شود، هواشناسی روشن‌كننده‌ي تعبيرات و انطباق آيات با پديده‏های جوی می‏گردد، و جامعه‏شناسی و روان‌شناسی-‌كه با داعيه‌ي انكار مذهب و اخراج خدا از صحنه‌ي دنيا، تكيه بر اصالت انسان می‏زند و ايدئولوژي‌ها و اصول اخلاقی يا علمی جانشين شونده‌ي اديان را می‏سازد- اعتراف می‏نمايد كه هيچ مسلك و مرامی نتوانسته است مانند قرآن مقام انسان را بالا برده، بشناسد و حقوق بشر را ادا نمايد.»

در قسمت دیگری، هدف قرآن را در قبال انسان توضیح می‌دهد و می‌گوید: «می‏دانيد كه قرآن درنهايت و خلاصه، دو رو يا دو وجهه دارد؛ يك روی آن به سوی خدا و برای خداست و روی ديگر به سوی خود ما يعنی آدم يا انسان است. سراسر آيات قرآن، با الهامات، تذكرات، تعليمات و تشريع و تكوين‏ها يا بشارت و انذارها و با توصيف‌ها و توصيه‏های فراوان، به خاطر و به نام انسان است. اگر از آسمان و زمين، با زيبايي‌ها و نعمت‏هايش، صحبت می‏شود می‏گويد، به‌خاطر تو آفريده‏ام؛ اگر از پيغمبران و مأموريت آنان به‌نيكی و پاكی نام می‏برد می‏گويد، برای هدايت تو فرستاده‏ام؛ اگر عبادت و اخلاق و صفاتی را تشريع و تأكيد می‏كند و از گرفتاري‌ها و آزمايش‌ها و وظايف سخن می‏راند می‏گويد، تمام اينها برای تربيت و نزديك شدن تو به خودمان و بهره‏مندی توست، كه: قرآن همان‌طور‌كه «خدانامه» است، «انسان‌نامه» است. آيا هيچ كتاب و مكتبی چنين منزلتي به انسان داده است؟»

نهایتاً اشاره‌ای اجمالی به هدف رسالت انبیاء دارد و تصریح می‌کند: «ضمناً اشتباه نكنيم؛ قرآن نيامده است و نمی‏خواهد با اين آيات و عنايات به ما درس انسان‏شناسی يا جامعه‏شناسی بدهد، همان‌طوركه درس هواشناسی و ستاره‏شناسی نداده است. اصولاً قرآن رسم ندارد پا تو كفش انسان كرده، سلب آزادی و اختيار و رفع مسؤوليت از او بنمايد و آنچه را كه كار خود ماست و برنامه‌ي تمرين و تربيت و تعالی ما را تشكيل می‏دهد- مثل بعضی پدر و مادرها كه با محبتِ جاهلانه‌ي خود می‏خواهند كفيل همه‌ي كوشش و كارهای فرزندانشان شوند- انجام دهد؛ از قبيل خياطی، خانه‏سازی، آشپزی يا كليه‌ي علوم رياضی و فلسفی و طبيعی و انسانی و همچنين فنونی مانند صنايع، اقتصاد، حكومت و طبابت. طبيعی است‌كه اعلام‌كننده‌ي منشور اعلای «وَأَن لَّيْسَ لِلإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى» يا «وَلِتُجْزی كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ» نمی‏آيد با تعيين و تكليف كردن اداره‌ي امور دنيا به ما، تغيير مسير و مشيت دهد. تعليم و تربيت خدا روی ما از طريق خود ما اجرا می‏گردد، مگر در آنچه مشمول «عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ» باشد، يا آنچه اصل و قصد اعزام پيغمبران را تشكيل دهد كه توحيد است و آخرت، با توابع و لوازم مربوطه. اگر قرآن از اوصاف ما می‏گيرد و برايمان خودشناسی می‏كند، در اين كتاب خواهيد ديد كه برای شناساندن خودش به ما و معتقد و متمايل ساختن ما به سر منزل جاويدانِ سعادت و آخرت است.»

سخن آخر

آنچه به اختصار در خصوص برنامه قرآن‌پژوهشی مهندس بازرگان اشاره شد، نشان می‌دهد که تلاش‌های مستمر آن زنده‌یاد، همواره پاسخ به سؤالات و نیازها و شرایط عینی هر دوره بوده است. اگر انحراف از اصول و آرمان‌های انقلاب و تحقق مطالبات تاریخی مردم را ناشی از دور شدن از آموزه‌های قرآنی و تأکید بر اسلام فقاهتی و سنتی می‌بیند، جامعه را به بازگشت به قرآن و تعقل و تدبر در آموزه های قرآنی دعوت می‌کند. اتفاقاً بررسی سایر آثار بازرگان نیز همین واقعیت را نشان می‌دهد که در هر دوره‌ای به مبرم‌ترین مسائل آن دوره و البته با توجه به سطح ظرفیت آن دوره پرداخته‌اند. به عنوان نمونه، بررسی سایر آثار بازرگان در سال‌های بعد از انقلاب، که در مجموعه آثار منتشر شده‌اند، کاملاً با همان نگاه آثار قرآنی ایشان هماهنگ است و با استناد به آیات قرآن به موضوعات مورد نیاز روز جامعه پرداخته‌اند. آثار: «گمراهان – سرگذشت و سرنوشت حاکمیت کلیسا و روحانیت مسیحیت در قرون وسطی» (سال 62)، «دیانت و حکومت – سرگذشت و سرنوشت روحانیت» (سال 63)، «ناگفته‌های بعثت» (سال 64)، «تفکیک دین و سیاست» (سال 65)، «بعثت و مردم» ( سال 66)، «تجربه ده ساله انقلاب اسلامی» (سال 67)، «بعثت و آفات رسالت» (سال68)، «مسلمین و حکومت اسلامی» (سال 69)، «آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء» (سال 71)، «بعثت و نبوت» (سال 72) و «بعثت و آزادی» (سال 73) در همین راستا قابل بررسی و توجه است.

منبع: روزنامه اعتماد، 4 خرداد 98