به یاد محمد بسته نگار

به یاد محمد بسته نگار

محمد توسلی

سر انجام دوست وهمراه دیرینمان زنده یاد محمد بسته نگار(1397 – 1320) در 18 تیر زندگی خاکی را وداع گفت و به سرای ابدیت شتافت. آشنائی ما از همان سال 1339 که او وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد در جریان فعالیت های انجمن اسلامی دانشجویان و گسترش جنبش دانشجویی آغاز شد. سال های 39 و40 فضای سیاسی کشور و دانشگاه ها با پیگیری برنامه های حقوق بشر کندی در آمریکا و تشکیل جبهه ملی دوم و سپس تاسیس نهضت آزادی ایران در اردیبهشت سال 1340 کاملا متحول شد. در این شرایط اعضای انجمن اسلامی دانشجویان علاوه بر برنامه های فرهنگی – اجتماعی انجمن، در سازمان های دانشجویی جبهه ملی نیز مشارکت داشتند. در چنین فضایی محمد بسته نگار فعالیت اجتماعی و سیاسی خود را آغاز می کند و با عضویت و همکاری در نهضت آزادی ایران با طالقانی در مسجد هدایت و با بازرگان در جلسات و دیدار های ادواری آشنا می شود. در مهر ماه 1341 که برای ادامه تحصیل عازم خارج از کشور بودم؛  بسته نگار هم در کنار محمد حنیف نژاد، سعید محسن، اصغر بدیع زادگان، لطف الله میثمی  و جمعی دیگر برای دیدار به منزل ما آمده بودند که عکس های تاریخی آن قبلا منتشر شده است.

آفرینش در دوران زندان 

در پی بیانیه نهضت آزادی به مناسبت رفراندم شش ماده ای شاه با عنوان « ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ(!)..) در تاریخ سوم بهمن 41 سران و فعالان نهضت آزادی بازداشت شدند و در مرحله بعد به تدریج اعضای جوان تر که فعالیت های نهضت را دنبال می کردند در دو یا سه مرحله بازداشت می شوند و در دادگاه نظامی که تفصیل آن در اسناد تاریخی آمده است تا ده سال محکوم شدند. محمد بسته نگار یکی از بازداشت شدگان گروه های بعدی در خرداد 43 است که پس از محاکمه به چهار سال محکوم می شود و در این مدت در کنار مهندس بازرگان، آیت الله طالقانی، دکتر سحابی و جمعی از فعالان نهضت آزادی زندگی جمعی ویژه ای دز زندان های قصر و در دوره ای هم در زندان برازجان داشته است. مایلم در این یادداشت به نقش این دوران در شکل گیری شخصیت بسته نگار و همبندانش اشاره ای داشته باشم.  خاطرات چاپ شده این زندانیان به ویژه خاطرات روزانه مهندس بازرگان و محمد بسته نگار نشان می دهد که در فضای آزاد زندان ها در آن دوران این جمع برنامه منظم روزانه و تقسیم وظائف جمعی داشتند که بخشی از آن اختصاص به کلاس های آموزشی و مطالعاتی داشت. در این برنامه ها مهندس بازرگان ، آیت اله طالقانی و دکتر سحابی برنامه منظم سخنرانی و جلسات بحث و گفت و گو در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی  داشتند. مرور برنامه های آموزشی این دوران و فضای ویژه اخلاقی که ارتباطات این جمع را شکل داده بود به نظر بنده تاثیرات این دوران روی همه به ویژه نسل جوان چون محمد بسته نگار حد اقل در حد یک دوره دکترا قابل ارزیابی است. مرور تولیدات فرهنگی منتشر شده در این دوران نشان از آفرینش و خلاقیت جمعی است. 16 اثر کلیدی مهندس بازرگان از جمله سیر تحول قرآن، چرا دچار استبداد شدیم  و چرا با استبداد مخالفیم در این دوران تهیه و تدوین شده است. بخش قابل توجهی از پرتوی از قرآن طالقانی محصول کلاس های این دوران و تنظیم در زندان با کمک همبندانی چون دکتر محمد مهدی جعفری است. کتاب خلقت انسان دکتر سحابی محصول مطالعات و سخنرانی های این دوران است. سایر زندانیان این جمع نیز هر یک در این دوره تولیدات فرهنگی داشتند. علاوه بر آموزش های این دوره چهار ساله زندگی جمعی در کنار این بزرگان که هر یک خود اسوه و الگوی زندگی مومنانه و اخلاقی بودند بهترین فضای زندگی برای آفرینش و خلاقیت جمعی را برای همه از جمله برای شکل گیری شخصیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی محمد بسته نگار فراهم ساختند.

در این جمع مهندس عزت الله سحابی هم حضور دارد که به تعبیری نقش نسل میانه یا پاگرد را ایفاء می کند. مهندس سحابی با جوانتر های جمع ارتباط نزدیک آموزشی و انسانی داشت و ضرورت مبارزه مسلحانه و مخفی را پس از خشونت های 15 خرداد 42 مطرح می کرد. این نگاه را بعد از آزادی با پایه گذاران مجاهدین خلق پی می گیرد. همچنین این ارتباط عاطفی با جوانتر ها در سال های بعد ادامه پیدا می کند. که در ادامه به آن اشاره خواهم داشت.

تلاش های  فرهنگی

بعد از آزادی از زندان به ویژه بعد از انقلاب علاقه و تمرکز اصلی بسته نگار به مطالعات تاریخی و تلاش در زمینه  کار های فرهنگی و آگاهی بخشی در راستای همان آموزش های ویژه و گفتمانی است که در نهضت آزادی و دوران چهار ساله کسب کرده بود. مروری بر زندگینامه و آثار منتشر شده او کاملا نگاه اجتماعی او از نشان می دهد.

«مبانی دموکراسی و جامعه مدنی در حکومت علی(ع)»، «حاکمیت مردم در دیدگاه اسلام و قرآن»، «حقوق بشر از منظر اندیشمندان»، «اندیشه های اجتماعی سیاسی مهندس بازرگان»، «رساله ای در باب حکومت؛ طالقانی نظریه پرداز دموکراسی شورایی در جمهوری اسلامی ایران» و... 

  

اخلاق مداری، صداقت و تواضع 

از همان سال56 که به تدریج نهضت آزادی ایران تجدید سازمان می کرد محمد بسته نگار در جلسات شورا که عموما در منزل مرحوم احمد صدر حاج سید جوادی، واقع در خیابان ملک، تشکیل می شد محمد بسته نگار هم حضور داشت و در فعالیت ها مشارکت می کرد. چون در دولت مسئولیتی نداشت در کنار مهندس سحابی، محمد مهدی جعفری و جمع دیگری در فعالیت های تشکیلاتی مشارکت داشت. پیوند های فکری و عاطفی دوران زندان اوایل دهه چهل در این دوره محسوس است. به رغم استعفای مهندس سحابی و جمعی از اعضای نهضت از جمله محمد بسته نگار در نیمه دوم سال 58 از عضویت نهضت آزادی، روابط برادارانه و همکاری های فرهنگی و اجتماعی با این دوستان از جمله محمد بسته نگار ادامه پیدا کرد و نوع رفتار اخلاقی این دوستان در فرهنگ کار حزبی و اجتماعی می تواند برای تقویت روحیه کار جمعی نسل امروز آموزنده باشد.

زنده یاد محمد بسته نگار چون زنده یاد مهندس سحابی از چنان خصوصیات اخلاقی، صداقت و تواضع برخوردار بود که همواره مواضع راهبردی خود را که آموزش گرفته بود حفظ کرد و با حفظ روابط دوستانه و همکاری های فرهنگی و اجتماعی مشترک تصرح می کرد که جدا شدن ما از نهضت آزادی تصمیم درستی نبوده است.

خداوند متعال او را با اعمال صالحش محشور و مشمول رحمت و آمرزش خود قرار دهد. راه و یاد او  همواره زنده و گرامی باد. 

منبع: روزنامه سازندگی- 24 تیر 97