گفته‌ها و ناگفته‌های بعثت

 

گفته‌ها و ناگفته‌های بعثت

جمع‌بندی مجموعه سخنرانی‌های بعثت

مهندس مهدی بازرگان

 

تدوین و تفصیل سخنرانی مهندس محمد توسلی
در  برنامه پخش زنده- انجمن اسلامی مهندسین
(21 آبان‌ماه 1399) 

 

چکیده متن:

📌پیام راهبردی مورد تأکید این مجموعه که هدف اصلی بعثت همه پیامبران است رفع موانع قرارگرفتن انسان در جایگاه طبیعی کمال مورد نظر خالق هستی و راهکاری راهبردی برای خروج از بحران‌های جامعه امروز ما و جامعه توسعه یافته بشری است. این پیام، آن روز حتی برای بسیاری از روشنفکران جامعه ما هم قابل فهم نبود.

📌مهندس بازرگان در فضای سیاسی سال1340 با استناد به کلمه «منهم» در مقدمه آیه بعثت مورد بحث موضوع خودجوشی و ظرفیتی که خداوند در وجود انسان به ودیعه گذارده که می‌تواند با فرزانگی و بهره گیری از عقلانیت راه کمال خود را طی کند. در این سخنرانی با استناد به آیات قرآن از جمله: « هُوَ مَعَکُم أَینَ ما کُنتُم (حدید/4) رسالت انبیاء نزدیک کردن انسان به خدا و بالا بردن او بوده است» و سپس اضافه می کند: « مَن عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفسِهِ وَ مَن أَساءَ فَعَلَیها وَ ما رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِلعَبِیدِ»  تاکید بر خدا، آخرت و عمل صالح فرایندی است که در خود جوشی هم مورد تاکید قرار گرفته است.

📌مهندس بازرگان ضمن مرور همه ایدئولوژی های مطرح و نقد آن‌ها می‌گوید:«ایدئولوژی انسان باید از مبانی خداپرستی الهام بگیرد و از دریچه و با دیدگاه الهی به دنیا نگاه کند و مردم را اداره کند، نه آن که اختیار حکومت را به دست متولیان مذهبی، بهر کیفیت و درک و رفتاری که دارند بسپاریم و طاعت کورکورانه را باب کنیم.»

📌در  سخنرانی «بعثت و دولت» مهندس بازرگان در پاسخ به شعارهایی که مطرح بوده می‌گوید: «در آیات بعثت صحبت از برقراری عدالت و دفاع از مستضعفین نمی‌شود...بعثت یعنی برانگیختگی و بیداری و خودجوشی در جامعه است تا خود اقدام کند». در بخش دیگری تاکید می کند: « نظام خدا مرکزی که متمرکز بر خدا و ارزشهای انسانی است را با نظام‌های استبدادی، کمونیستی و نظامهای لیبرال –دموکراسی  مقایسه می‌کند»

 

📌«آنچه از عهده انسان‌ها برنمی‌آید و هیچ‌گاه برنیامده، و فقط خداست که می‌داند و می تواند به ما تعلیم دهد، دو چیز است یکی شناخت خدا و دیگری رستاخیز و زندگی آخرت»،

📌«تمام آیات احکام و دستورها به صیغه جمع بوده و حالت دسته جمعی دارد، مخاطب آنها جامعه است و خود مومنین، نه شخص پیغمبر و نه هیچ پادشاهی یا رئیس و رهبر که به حق یا نا حق عهده دار اداره امت شده باشد، به‌طور وضوح، جامعه و مردم‌اند که مستقیما مسئول و مجری شناخته شده‌اند»،

📌آیات قرآن از جمله 9 آیه سوره شمس سرنوشت انسان را، با هفت بار سوگند به مهم‌ترین پدیده‌های خلقت و آفرینش در نهایت به نفس آدمى كه آن را سامانش بخشيد سوگند یاد می‌کند که: انسان را با اختیار در معرض بزهكارى و تقوا قرار می‌دهد؛  هر كس در پاكى نفس به كوشد، رستگار می‌شود  و هركه نفس را [ به گناه ] آلود کند، بازنده خواهد بود: فَأَلهَمَها فُجُورَها وَ تَقواها، قَد أَفلَحَ مَن زَکَّاها وَ قَد خابَ مَن دَسَّاها 

📌دین دستور چگونه زیستن را به ما می دهد، نه به معنی چگونه خوردن و خوابیدن یا کسب و کار و جنگ کردن، بلکه آزاد زیستن و بندگی نکردن دیگران برای «خدایی شدن» و رسیدن به زندگی ایدآل جاویدان «آخرت»: الدنیا مزرعه الآخره (حدیث نبوی)، یا أَیُّهَا الإِنسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ 

📌وقتی جامعه بوبژه جوانان پر شور و امید، مواجهه با ناتوانی و عجز دین در پاسخگویی به نیازهای آنان می شود و منصوبان اجبار به اصلاح، التقاط یا اعتراف به عجز بپردازند، نسبت به اعتقادات خود سرد و بد بین می شوند.سوابق تاریخی حاکمیت کلیسا در قدرت و حکومت‌های اموی، عباسی و عثمانی نمونه‌های زتده این فرایند هستند.

📌پیام اصلی بعثت پیامبر اسلام و همه پیامبران الهی نشان دادن راه مستقیم رستگاری و قرار گرفتن انسان در جایگاه طبیعی «خدایی شدن» و آماده شدن برای زندگی جاودان و ابدی در«آخرت» است. البته خداوند در فطرت انسان‌ها نیز چنان ظرفیتی را به ودیعه گذارده است تا خود بتواند البته با سعی و خطای بیشتری چنین فرایندی را طی کند. تاریخ چند هزار ساله بشریت در واقع مراحل طی شده چنین فرایندی است که به تدریج موانع پیش روی «مختار و آزاد بودن انسان» ِرا از قید همه مظاهر «ظلم و جهل»  بر طرف و پاک سازد.

📌نگاه راهبردی مهندس بازرگان در آثارشان به ویژه «گفته ها و ناگفته های بعثت» آگاهی بخشی و تقویت این فرایند در جامعه ایران بوده است. مجموعه آثار ایشان بر یک محور آگاهی بخشی برای نشان دادن ریشه انحراف نظری بعد از انقلاب و نشان دادن پیام راهبردی بعثت پیامبر (ص) برای جامعه بشری و نهایتا در اثر «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» متمرکز است. با این امید که طبق آموزه های قرآنی و تجربه بشری و آثار عملکرد چهار دهه گذشته، نهاد دین و روحانیت در جایگاه طبیعی خود در عرصه عمومی قرار گیرد.

 

 

 

مقدمه:

یکی از موضوعاتی که در جلسات سخنرانی انجمن اسلامی مهندسین در مراسم جشن عید مبعث پیامبراکرم(ص) توسط زنده‌یاد مهندس مهدی بازرگان ارایه شده، «بعثت و رسالت پیامبر» بود. با توجه به اهمیت آن در شرایط کنونی به بازخوانی آن مجموعه در این سخنرانی پرداخته شده است.

مهندس بازرگان از سال 1337 تا سال 1373 به مناسبت جشن عید مبعث پیامبر اسلام(ص) بیش از 20 سخنرانی دارند که در دو جلد مجموعه آثار 2 (بعثت 1) و مجموعه آثار 17 (بعثت 2) و برخی در مجموعه آثار بازیابی ارزش‌ها منتشر شده است[1]. در هر سخنرانی، مهندس بازرگان با استناد به یک کلمه و یا عبارتی از آیه دوم سوره جمعه موضوعی را متناسب با شرایط و نیاز زمان مطرح کردند.

البته این مجموعه سخنرانی‌های بعثت جزیی از بیش از 300 اثر مهندس بازرگان است که تاکنون در 34 جلد مجموعه آثار ایشان توسط بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان تدوین شده  و 24 جلد آن تاکنون چاپ و منتشر شده و این مجموعه همراه با مجموعه آثارهای 25 تا 34  که هنوز مجوز چاپ دریافت نکرده‌اند در سایت بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان قابل دسترسی است.

جمع‌بندی موضوع بحث «گفته‌ها و ناگفته‌های بعثت» که در سخنرانی‌های بعثت از «خداپرستی و افکار روز» تا «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» و «بعثت و آزادی» آمده و در این یادداشت مورد توجه است، در سه محور زیر متمرکز می‌باشد:

1-    اگرچه در هر سخنرانی بعثت موضوعی متناسب با شرایط و نیاز روز مطرح شده، از جمله «بعثت و ایدئولوژی» که بعدا توضیح داده شده، اما محتوای آنها کاملاً با سخنرانی «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» منسجم و هماهنگ است و همواره بر «خدا و آخرت و عمل صالح» تأکید دارد.

2-    پیام راهبردی مورد تأکید این مجموعه که هدف اصلی بعثت همه پیامبران است رفع موانع قرارگرفتن انسان در جایگاه طبیعی کمال مورد نظر خالق هستی و راهکاری راهبردی برای خروج از بحران‌های کنونی جامعه امروز ما و جامعه توسعه یافته بشری است. این پیام، آن روز حتی برای بسیاری از روشنفکران جامعه ما هم قابل فهم نبود.

3-    از جمله ناگفته‌های بعثت موضوعات آشپزی، علمی، اقتصادی و اداره جامعه است که به عهده خود مردم واگذار شده است. یعنی جایگاه نهاد دین و روحانیت در عرصه عمومی است و اداره جامعه در اختیار مردم.

آیات بعثت

 مهندس بازرگان با استناد به آیه دوم سوره جمعه برنامه چهار ماده­اي بعثت پيامبر اسلام (ص) را در مجموعه سخنرانی‌های بعثت خود به شرح زیر توضیح داده‌اند:

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ[2]

ماده اول:   يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ      كه آياتش را بر آنها خواند،                        (تلاوت آيات)

ماده دوم:   يُزَكِّيهِمْ              و از (پليدي و جهل و شرك) پاكشان می‌کند،     ( تزكيه )

ماده سوم :  يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ      به آنها كتاب مي­آموزد،                                        ( تعليم كتاب)

ماده چهارم: وَالْحِكْمَةَ             فرزانگي مي­آموزد.                                                  (حكمت)

در آیات دیگر قرآن همین چهار محور به عنوان رسالت انبیاء مشخص شده است. از جمله آیه 129 سوره بقره از زبان حضرت ابراهیم هم همین درخواست صورت گرفته با این تفاوت که مرحله «یزکیهم» بعد از «یعلم الکتاب و الحکمه» آمده است.

رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ [3]

قبل از مرور مجموعه سخنرانی‌های بعثت  برای بررسی محورهای مورد اشاره، در اینجا به اختصار توضیحات اجمالی در باره مفاهیم مورد نظر در برنامه چهار ماده‌ای آیات بعثت ارایه می شود.

«هو» الذی بعث؛ با توجه با آیه اول سوره جمعه که تاکید بر: «یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأَرضِ المَلِکِ القُدُّوسِ العَزِیزِ الحَکِیمِ»؛ توانمندی گسترده خالق هستی دارد و صفات پادشاهی، قداست، عزت و حکمت فراگیرخداوند را عنوان می‌کند، او و فقط او در چنین جایگاهی است که پیامبری از میان خود آنان «منهم» برمی‌انگیزد. و تاکید دارد که ارجاع رسالت و ایفای وظائف نبوت صرفا از ناحیه خدا بوده، هیچ فرد و صنف و نهادی حق ادعای انجام یا ادامه آن را ندارد.

«بعث» فی‌الامیین رسولا منهم، موضوع خودجوشی و برانگیختی انسان است که سازوکار آن در سخنرانی خودجوشی سال 1340 توضیح داده شده است،

«یتلوا علیهم آیاته»، بعد از مقدمه آیه که پدیده چگونگی بعثت پیامبران توضیح داده می‌شود، ماده اول رسالت پیامبران این چنین توضیح داده می شود: آیات و نشانه هایی که در خلقت و هستی وجود دارد در معرض آگاهی انسان قرار می‌گیرد تا با مشاهده واقعیات خلقت و شناخت حقایق وجود، انسان فطرت و ظرفیت های وجودی خود را با این نشانه های هستی پیوند زده و هماهنگ سازد،

«یزکیهم"، ماده دوم، با بهره‌گیری از نشانه های ارایه شده انسان وجود خود را از هر نوع پلیدی، ظلم، جهل و شرک پاک سازد و پیامد آن آثار روانی و ایجاد محیط مناسب درونی انسان برای تربیت پذیری و خودآگاهی به هدف اصلی حیات و سرنوشت اوست (خدا و آخرت)،

«یعلمهم الکتاب»، ماده سوم، در مرحله بعد تعلیم راهنمایی‌های راهبردی برای زندگی انسان است،

«والحکمه»، ماده چهارم، اگر خداوند حکیم است خود این حکمت و فرزانگی و هوشمندی را در وجود انسان به ودیعه گذارده است تا پس از تزکیه وجودی خود و بهره‌گیری از راهکارهای راهبردی ارایه شده در کتاب بتواند برای حل مسایل خود در زندگی دنیا شخصا از آنها بهره‌گیری کند.

 

محدوده رسالت پیامبر (ص)

در آیات بعثت چهار ماده اصلی موضوع برنامه و رسالت پیامبران تبیین شده است. برای اینکه مردم انتظارات بیشتری از پیامبران نداشته باشند و بر ظرفیت  و فرزانگی که خداوند در وجود انسانها به ودیعه گذشته است متمرکز باشند خداوند در آیات متعدد دیگری محدودیت رسالت پیامبر را مورد تاکید قرار می دهد.

از جمله در آیات 45 و 46 سوره احزاب تاکید می کند که:

«يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا.وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجًا مُّنِيرًا.» [4]

همچنین در آیات متعددی جنبه‌های سلبی رسالت پیامبر را مورد تاکید قرار داده است تا انتظارات مردم را از پیامبر و محدوده رسالت او مشخص کند و مردم جایگاه خودشان را در دوران زندگی به درستی تشخیص بدهند و به وظایف ایمانی خودشان عمل کنند.

در آیات زیادی در قرآن محدوده وظایف و اختیارات پیامبر را مشخص و تصریح می‌کند که وظیفه او صرفا ابلاغ و یادآوری رسالت است و هرگز مسئولیت اجبار و اکراهی در پذیرش رسالت نباید مطرح باشد تا انسان خود با اختیار راه هدایت یا گمراهی را انتخاب کند؛

إِنَّا هَدَیناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً [5]

«وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ.»[6]

انسجام مجموعه سخنرانی‌های بعثت

برای بررسی انسجام محتوایی مجموعه سخنرانی‌های بعثت از سال1337 تا 1371 که سخنرانی «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» ارایه شده مروری اجمالی بر تعدادی از این سخنرانی‌ها به ویژه سخنرانی‌هایی که بیشتر مورد انتقاد بوده چون « بعثت و ایدئولوژی» خواهیم داشت.

ابتدا مجموعه سخنرانی‌های بعث 1 با عناوین مندرج در جدول زیر را مرور می‌کنیم:

 

 

مقالات مجموعه آثار مهندس مهدی بازرگان جلد 2

بعثت 1

 

1	خداپرستي و افكار روز	سال 1337	در مسجد هدايت
2	مسلمان اجتماعي و جهاني	سال 1338	انجمن اسلامي مهندسین در مسجد هدایت و دانشجويان، در كوي اميرآباد
3	انسان و خدا	سال 1339	انجمن اسلامي مهندسين، در مسجد حاج حسن تهران
4	خودجوشي	سال1340	انجمن اسلامي مهندسین،  در مسجد حاج حسن تهران
5	مساله وحي	سال 1341	انجمن اسلامي مهندسين، در مسجد هدايت
6	تبليغ پيامبر	سال 1342	در زندان قصر تهران
7	بعثت و ايدئولو‍ژي	سال 1343	در زندان قصر تهران
8	خدا در اجتماع	سال 1344	در زندان برازجان
9	بعثت و تكامل	سال 1346	انجمن اسلامی مهندسین، در مسجد دبيرستان كمال
10	انگيزه و انگيزنده	سال 1348

 

بطوری که ملاحظه می شود این سخنرانی‌ها که به مناسبت جشن عید مبعث انجمن اسلامی مهندسین در محل های مختلف از جمله: مسجد هدایت، مسجد حاج حسن تهران، دبیرستان کمال، کوی امیرآباد که دراختیار بودند و همچنین در سالهای 42 تا44 در زندان های قصر و برازجان در دوران محکومیت سران و فعالان نهضت آزادی ایران در رژیم استبدادی پهلوی  انجام شده است.

خدا پرستی و افکار روز

 اولین سخنرانی است که مهندس بازرگان در سال 1337 یعنی یک سال بعد از تاسیس انجمن اسلامی مهندسین در جشن عید مبعث انجمن در مسجد هدایت ارایه می‌کند. این سخنرانی در شرایطی ارایه می شود که هنوز افکار مارکسیسم و الحاد از یک سو و از سوی دیگر غرب زدگی جامعه روشنفکری به ویژه دانشجویان را متاثر کرده است. در این سخنرانی مهندس بازرگان تاکید می‌کند: «مردم تصور می‌کنند که غربی ها که توسعه پیدا کرده‌اند، علم و تمدن بشر به مرحله‌ای رسیده که حس می‌کنند مالک همه جا شده است. اما در واقع فاقد همه چیز است، خلاء اخلاقی، عاطفی، خلاء روحی، بنابراین در تلاش و پرواز است.» و در ادامه و جمع‌بندی می‌گویند: «خدا پرستی نه تنها کهنه و خارج از بحث نشده، بلکه روز به روز زنده‌تر و ضروری‌تر خواهد بود.»  

انسان و خدا

این سخنرانی در سال1339 در جشن عید مبعث انجمن اسلامی مهندسین در شرایطی که فضای سیاسی جامعه تا حدودی باز شده در مسجد حاج حسن (خیابان حافظ- میدان شاهپور) ارایه شده و توجه مخاطب را به خدا و آخرت جلب می‌کند و می‌گوید: «انسان به رغم پیشرفت هایی که کرده، نمی داند بکجا می رود؟» در مکتب انبیاء به این نیاز انسانی پاسخ داده شده و در آموزه‌های قرآنی انسان را این‌چنین مخاطب قرار می‌دهد: « یا أَیُّهَا الإِنسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ» [7]  و در جمع بندی تاکید می شود: « برای اداره اجتماع و تربیت شخصیت انسان، علاوه بر آبادی دنیا باید آخرت خودت را هم آباد کنی».

خود جوشی

مهندس بازرگان در فضای سیاسی سال1340 با استناد به کلمه «منهم» در مقدمه آیه بعثت مورد بحث موضوع خودجوشی و ظرفیتی که خداوند در وجود انسان به ودیعه گذارده که می‌تواند با فرزانگی و بهره گیری از عقلانیت راه کمال خود را طی کند. در این سخنرانی با استناد به آیات قرآن از جمله: « هُوَ مَعَکُم أَینَ ما کُنتُم (حدید/4) رسالت انبیاء نزدیک کردن انسان به خدا و بالا بردن او بوده است» و سپس اضافه می کند: « مَن عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفسِهِ وَ مَن أَساءَ فَعَلَیها وَ ما رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِلعَبِیدِ»[8] تاکید بر خدا، آخرت و عمل صالح فرایندی است که در خود جوشی هم مورد تاکید قرار گرفته است.

تبلیغ پیامبر

این سخنرانی در شرایط سال 1342 پس از بازداشت بهمن سال 1341در زندان قصر، به مناسبت جشن عید مبعث ارایه شده است. پیام اصلی آن تقویت روحیه کار جمعی و هماهنگ با جنبش اجتماعی است: «در اجتماع و اتحاد است که استعدادها و امکانها بروز و ظهور می‌نماید و افراد تربیت و تشویق می‌شوند، دوست دلگرم و دشمن فراری می‌شود و نیروی دفاعی و تعرضی جمع متشکل، موانع را منهدم می‌کند و همکاری‌های بزرگ و کارهای محال را عملی می سازد... إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرکُم وَ یُثَبِّت أَقدامَکُم»[9]

بعثت و ایدئولوژی

این سخنرانی که در شرایط سیاسی سال 43 در زندان قصر پس از رخداد 15 خرداد سال 42 که جامعه با انسداد سیاسی روبرو شده، ارایه شده است. باتوجه به گفتمان و تجربه جهانی آن روز تنها راهکار برای خروج از شرایط انسداد مبارزه انقلابی و مسلحانه بود. شکل‌گیری چنین نهادی با توجه به تجربه انقلاب‌های  مارکسیستی داشتن ایدئولوژی ضروری بود. لذا در آن شرایط این تقاضا مطرح شده بود چرا مبارزان مسلمان ایدئولوژی ندارند. در پاسخ به چنین تقاضایی مهندس بازرگان در این سخنرانی می‌گوید: «اگر ایدئولوژی مورد توجه است، چرا از منابع فرهنگی خودمان ایدئولوژی در پاسخ به نیاز امروزجامعه ارائه نشود؟»

مهندس بازرگان ضمن مرور همه ایدئولوژی های مطرح و نقد آن‌ها می‌گوید:«ایدئولوژی انسان باید از مبانی خداپرستی الهام بگیرد و از دریچه و با دیدگاه الهی به دنیا نگاه کند و مردم را اداره کند، نه آن که اختیار حکومت را به دست متولیان مذهبی، بهر کیفیت و درک و رفتاری که دارند بسپاریم و طاعت کورکورانه را باب کنیم.»

در ادامه نگاه راهبردی آموزه های قرآنی را چنین جمع بندی می‌کند: «بر اساس آیات قرآنی و به منطوق صریح پیام علی(ع) صاحب حکومت و برگزیده زمامدار خود مردم است و حکومت اسلامی یک حکومت دموکراسی و حکومت عامه است.»

جمله پایانی این سخنرانی، که در سایر موارد دیده نمی شود، نظر مهندس بازرگان را  در خصوص شرایط خاص آن زمان و ارایه این سخنرانی نشان می‌دهد: «آنچه در این مجموعه با معلومات ناقص نگارنده آمده، صرفا برداشت از قرآن و سنت اسلام است و بهیچ وجه ادعا ندارد که قطعی و خالی از خطا نباشد. بر عهده پویندگان مختلف است آن را بررسی کنند.»

خدا در اجتماع

این سخنرانی در سال1344 در زندان برازجان در شرایطی که جمعی از سران حزب توده هم‌بند بودند ارایه شده و در آن آمده است: « بشر متمدن امروزی از دین و خدا شناسی احساس بی‌نیازی می‌کند، جوامع سنتی هم کمتر به خدا شناسی توجه دارد.» و در ادامه این جمع بندی را دارند:« مسلک‌های مادی هدفشان رفع فقر و گرسنگی است و بهمان‌ها متوقف می شوند. در صورتی که اسلام مبارزه‌اش با فقر ایدئولوژی و (راهکار) جلوگیری از فقر است.»

بعثت و تکامل

این سخنرانی در سال1346 پس از آزادی از زندان به مناسبت جشن مبعث انجمن اسلامی مهندسین در محل دبیرستان کمال ارایه شده است. مهندس بازرگان ضمن اشاره به چهار ماده بعثت پیامبر (ص) به این سوال پاسخ می دهد چرا یک سوم آیات قرآن به مسئله آخرت تاکید دارد؟ و چکیده پیام بعثت را ایمان به «خدا» و ایمان به «آخرت» و «عمل صالح» می داند.

انگیزه و انگیزنده

این سخنرانی در جشن انجمن اسلامی مهندسین در سال 1348 ارایه شده و در آن ضمن تاکید بر این که آیات احکام دین فقط چهار و نیم در صد آیات است، سراسر قرآن بر ایمان به خدا، ایمان به آخرت و عمل صالح تاکید شده و از جمله به این آیه استناد می‌کند: « قُل إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثلُکُم یُوحى إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُم إِلهٌ واحِدٌ فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»[10]

 

بین سال 48 و 59 با توجه به شرایط خاص این دوره که فضای سیاسی کاملا بسته می شود و ساواک هم با احضار مهندس بازرگان فعالیت انجمن اسلامی مهندسین را بعد از سال1353 متوقف می‌کند عملا فرصتی برای برگزاری جشن مبعث به جز سال 52 نبوده است. به همین مناسبت ادامه سخنرانی‌ها بعد از انقلاب از سال 59 که در مجموعه آثار جلد 17 (بعثت 2) چاپ شده در جدول زیر ارایه شده است که محورهای تعدادی از آن‌ها را مرور می کنیم.

 

مقالات مجموعه آثار مهندس مهدی بازرگان جلد  17

بعثت 2

1	بعثت و دولت	21/03/1359	حسینیه ارشاد
2	بعثت و حكمت	21/03/1362	انجمن اسلامي مهندسين
3	بعثت و ابراهيم	08/01/1366	انجمن اسلامي مهندسين
4	بعثت و مردم	26/12/1366	انجمن اسلامي مهندسين
5	پادشاهي خدا	15/12/1367	انجمن اسلامي مهندسين
6	بعثت و فضل خدا	24/11/1369	انجمن اسلامي مهندسين
7	آخرت و خدا هدف بعثت انبياء	01/11/1371	انجمن اسلامي مهندسين
8	بعثت و نبوت	20/10/1372	انجمن اسلامي مهندسين
9	بعثت و آزادي	10/10/1373	انجمن اسلامي مهندسين

 

همان‌طور که در جدول بالا ملاحظه می‌شود سخنرانی‌ها عموما در محل دفتر انجمن اسلامی مهندسین ارایه شده و موضوعات متاثر از تحولات بعد از انقلاب و تبیین موضوع بعثت پیامبر(ص) است.

بعثت و دولت

 این سخنرانی در فضای پس از انقلاب در سال 1359 در حسینیه ارشاد متناسب با مسایل مطرح روز ارایه شده است. در این سخنرانی مهندس بازرگان در پاسخ به شعارهایی که مطرح بوده می‌گوید: «در آیات بعثت صحبت از برقراری عدالت و دفاع از مستضعفین نمی‌شود...بعثت یعنی برانگیختگی و بیداری و خودجوشی در جامعه است تا خود اقدام کند». در بخش دیگری تاکید میکند: « نظام خدامرکزی که متمرکز برخدا و ارزشهای انسانی است را با نظام‌های استبدادی، کمونیستی و نظامهای لیبرال –دموکراسی  مقایسه می‌کند»

بعثت و ابراهیم

این سخنرانی که اوایل سال 1366 ارایه شده با توجه به انحراف هایی که در فضای جامعه مطرح است مهندس بازرگان به: «سیر تحول شرک و رسالت انبیاء» پرداخته و با استناد به آیات قرآن از جمله این دعای حضرت ابراهیم (ع): «إِنِّی وَجَّهتُ وَجهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الأَرضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ المُشرِکِینَ » (انعام/79)؛ من حق‌گرايانه وجود خود را متوجه كسى كه اسمانها و زمين را آفريده است كرده ام؛ و در جرگه شرك ورزان نيستم.

در جمع بندی می‌گوید: «در تعلیمات حضرت ابراهیم (ع) و قرآن ابدا صحبت از حکومت و مدیریت دنیا نیست.»

پادشاهی خدا

این سخنرانی در اسفند سال1367 در شرایطی که برای فعالیت نهضت محدودیت بیشتری به وجود آمده و جمعی بازداشت بودند ارایه شده است. مهندس بازرگان در این سخنرانی بحث مفصل و طولانی در باره واژه «ملک» در قرآن که 90 بار آمده، پادشاهی را فقط در جایگاه و منزلت «خدا» معتبر می بیند. در قسمت های دیگر این بحث می گوید:

«آنچه از عهده انسان‌ها برنمی‌آید و هیچ‌گاه برنیامده، و فقط خداست که می‌داند و می تواند به ما تعلیم دهد، دو چیز است یکی شناخت خدا و دیگری رستاخیز و زندگی آخرت»،

«تمام آیات احکام و دستورها به صیغه جمع بوده و حالت دسته جمعی دارد، مخاطب آنها جامعه است و خود مومنین، نه شخص پیغمبر و نه هیچ پادشاهی یا رئیس و رهبر که به حق یا نا حق عهده دار اداره امت شده باشد، به‌طور وضوح، جامعه و مردم‌اند که مستقیما مسئول و مجری شناخته شده‌اند»،

«سه آیه آیت الکرسی کاملا شفاف است که اگر طاغوت باشد، انسان در جایگاه طبیعی بندگی خدا و راه رشد و کمال نائل نمی شود.»

بعثت و فضل خدا

 این سخنرانی در بهمن سال 1369 ارایه شده و پیام اصلی آن «فضل خدا» است: «...از ناحیه خدا این سرریز و فزونی هدایت و سوق دادن انسان به سوی خدا و آخرت است....خدا و آخرت را خود خدا افاضه و الهام می‌کند...». و در جمع‌بندی تاکید می‌شود: «دنیا پرستی و دنیا طلبی ما را به سعادت و خواسته هایمان نخواهد رساند».

آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء

این سخنرانی در بهمن سال 1371 در انجمن اسلامی مهندسین ارایه شده و برخلاف برخی برداشت ها[11] موضوع آن جمع‌بندی و به‌روز رسانی محورهای اصلی سخنرانی‌های قبلی بوده که به طور خلاصه به تعدادی از آنها اشاره شد.

اثرآخرت و خدا هدف بعثت انبیاء با توضیح بیشتری در 8 محور به شرح زیر ارایه می شود:

 

1- سیر تحول فکری بعد از شهریور 20

در مقدمه اثر، ابتدا به شرایط اجتماعی در واکنش به ایدئولوژی های مطرح چون مارکسیسم برای حل مشکل عقب ماندگی جامعه ایرانی، دو عامل استبداد سیاسی و خرافات و پیرایه های مذهبی را به عنوان علل عقب ماندگی واقعی جامعه ایران مطرح  و برای رفع آنها برنامه‌ریزی می شود. راهکار تصفیه دین از خرافات مذهبی تاریخی می‌تواند بهترین دستورهای بهداشتی، اخلاقی، اجتماعی و حکومتی باشد و آزادی و عدالت را در میان مسلمانان رواج دهد. حضور روحانیت مبارز در عرصه عمومی بعد از خرداد 1342 و مبارزه با استبداد سیاسی همراه با جنبش اجتماعی، حاصل آن پیروزی انقلاب اسلامی 1357 و حذف نماد استبداد سیاسی شد.

اما، بعد از انقلاب 57 و حضور روحانیت در قدرت مهندس بازرگان در اثر «گمراهان» در سال 1362 به تجربه حضور روحانیت کلیسا در قرون وسطی می پردازد و می‌گوید: « اروپای دوران جدید، از تجربه ادغام دین و سیاست قرون وسطی،  هم اصل حاکمیت خدا و ارباب‌ها بر مردم را زیر پا گذاشت، هم ایمان به خدا و دین را از صحنه اجتماع برکنار کرد و کنج وجدان ها انداخت، و هم از ارباب های دنیا و دین با مظاهر زنده شرک که جای خدا نشسته بودند، خلع ید کرد.»

سپس این سوال را مطرح می‌کند: «هدف خدا از بعثت انبیاء چیست؟» و تفکر «دین برای جامعه» یا «دین برای دنیای بهتر» آیا پاسخگوی همه مسایل و مشکلات دنیاست؟ در پاسخ اولیه به این تذکر قرآنی اشاره می کند: بَل تُؤثِرُونَ الحَیاةَ الدُّنیا وَ الآخِرَةُ خَیرٌ وَ أَبقى[12]

 2- رسالت پیامبران در برابر انسان‌ها

با استناد به آیات قرآن هدف اصلی رسالت پیامبران در دو محور زیر معرفی می شود:

*انقلاب عظیم فراگیر علیه خود محوری‌های انسان‌ها برای سوق دادن آن‌ها به سوی آفریدگار جهان‌ها (خدا)

*اعلام دنیای آینده جاودان بی نهایت بزرگ تر از دنیای فعلی (آخرت) 

البته در متن اثر به دفعات این توضیح اضافه شده است که: اتخاذ یک هدف اعلا و حرکت به سوی خیلی بالا، به معنی و به منظور فراموشی و حذف اهداف ضروری و فوری سطوح پائین‌تر نیست، خصوصا اگر آن اهداف و حرکات خود وسیله و طریقه‌ای برای رساندن ما به هدف اصلی و اعلا باشد. به عبارت دیگر «آخرت سازی و خدا جویی در جهت اعراض از دنیا و اصلاح و تحرک و ترقی انسان و زندگی تلقی نمی شود.» 

آیات قرآن از جمله 9 آیه سوره شمس سرنوشت انسان را، با هفت بار سوگند به مهم‌ترین پدیده‌های خلقت و آفرینش در نهایت به نفس آدمى كه آن را سامانش بخشيد سوگند یاد می‌کند که: انسان را با اختیار در معرض بزهكارى و تقوا قرار می‌دهد؛  هر كس در پاكى نفس به كوشد، رستگار می‌شود  و هركه نفس را [ به گناه ] آلود کند، بازنده خواهد بود: فَأَلهَمَها فُجُورَها وَ تَقواها، قَد أَفلَحَ مَن زَکَّاها وَ قَد خابَ مَن دَسَّاها[13]

 

دو خط موازی وحی به پیامبران، یکی آگاه سازی و تعلیم دادن به پیامبر است و تقویت کردن او... دیگر انذار و هشدار به مردم و آگاهی بخشی، ابتدا در باره قیامت و آخرت که باید همراه با آگاهی و اعتقاد همراه باشد و سپس از سال دوم بعثت معرفی خدا و مسئله توحید است.

تاکید آیات قرآن: ماموریت و منظور از رسالت پیامبر: انذار و بشارت در زمینه آخرت و راهی است بسوی خالق یکتا:«يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا.وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجًا مُّنِيرًا.» [14]

 

3- جایگاه احکام و دستورهای فردی و اجتماعی در قرآن و اسلام

احکام و دستوراتی چون: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم سُکارى حَتَّى تَعلَمُوا ما تَقُولُونَ [15]
 تاکید اصلی تامین شرایطی است که انسان در هنگام نماز باخودآکاهی با خدا ارتباط برقرار کند. هدف یاد و ارتباط با خداست.

همچنین در آیه: إِنَّ الصَّلاةَ تَنهى عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ[16]: منظور این است که ارتباط با خدا از اعمال زشت جلوگیری می‌کند و در «الَّذِی یُؤتِی مالَهُ یَتَزَکَّى»[17]: به هیچ‌وجه نمی‌گوید انفاق کنید تا در میان‌تان عدالت اجتماعی و طبقه توحیدی برقرار گردد، یا اقتصادتان و جامعه شکوفا گردد، بلکه خواهان انفاقی است که «فی سبیل الله» و «ابتغاء مرضات الله» باشد، صرفا از دیدگاه اخلاقی و تاثیرات نفسانی آن روی انسان است.

لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَ أَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَ المِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالقِسطِ[18]: منظور این نیست که مردم را برای مبارزه با ظلم استبداد و استکبار یا بسط عدالت و دیانت در دنیا، بسیج نمایند، بلکه خود مردم باید در اخلاق و رفتارشان عامل به عدالت و قسط باشند. کتاب و میزان راهنمای آنان در این کار بوده و در اثر جهالت یا ضلالت کارها و راه‌هایی را در پیش نگیرند که سبب دوری آنان از خدا و محرومیت از رضوان و سعادت گردد.

بطور کلی خداوند «برنامه جلوگیری از ظالم و ظلم و دفاع از امنیت و آبادی یا از دین و دیانت را خدا به عهده خود مردم گذارده است. ولَولاَ دَفعُ اللّهِ النَّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرضُ وَلَکِنَّ اللّهَ ذُو فَضلٍ عَلَى العَالَمِینَ [19]

4- نظر قرآن نسبت به دنیا و رابطه با خدا

قرآن و رسالت پیامبران نسبت به امور دنیای ما، نه بیگانه است و نه بی نظر و بی اثر. پیامبر و امامان مانند هر انسان و بندگان مومن علاوه بر وظائف رسالت و امامت، معلم و مصلح و موظف به خدمت و اعمال صالح بودند...در کنار وظائف نبوت و سوق دادن به خدا و آخرت، هر جا که عهده دارکاری برای زندگی شخصی یا عمومی شده‌اند به اصلاح و آموزش مردم و به دعوت به خیر یا امر به معروف و نهی از منکر نیز پرداخته اند و به عنوان «انسان مسلمان» و خدا پرست به خدمت و تربیت همنوعان پرداخته اند. اما جز دین به حساب نمی آید. إِن هُوَ إِلاَّ وَحیٌ یُوحى[20]..

دین دستور چگونه زیستن را به ما می دهد، نه به معنی چگونه خوردن و خوابیدن یا کسب و کار و جنگ کردن، بلکه آزاد زیستن و بندگی نکردن دیگران برای «خدایی شدن» و رسیدن به زندگی ایدآل جاویدان «آخرت»: الدنیا مزرعه الآخره (حدیث نبوی)، یا أَیُّهَا الإِنسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ [21]

معادله یکطرفه و افراد جامعه در جهت خدا حرکت کنند: اگر هدف جامعه آخرت و خدا باشد، دنیای آنها بهبود می‌یابد و قرین نعمت و سعادت می شوند، اما عکس آن درست نیست اگر هدف و مقصود سلامت و سعادت دنیا باشد آخرت و رضای خدا برایشان فراهم نخواهد شد. زیرا: مَن کانَ یُرِیدُ حَرثَ الآخِرَةِ نَزِد لَهُ فِی حَرثِهِ وَ مَن کانَ یُرِیدُ حَرثَ الدُّنیا نُؤتِهِ مِنها وَ ما لَهُ فِی الآخِرَةِ مِن نَصِیبٍ [22]

5- مسئله حکومت و اداره امت با ادغام دین و سیاست

مسئله حکومت چون آشپزی، باغداری، امور اقتصادی و مدیریت و سیاست به خود انسان واگذار شده تا با استفاده از عقل و تجربه و با رعایت راهبردهای ارائه شده در آموزه های پیامبر انجام دهیم.

6- هدف دین آخرت و خدا

اگر فقط بهبود زندگی فرد و اجتماع و مدیریت مطلوب دنیا پا به پای آخرت و خدا هدف و منظور دین قرار نگرفت؛ اخلاص در دین و عبودیت خدا در محاق رفته...توحید به شرک تبدیل می شود و دیانت و دینداری از اصالت و خاصیت می‌افتد. این همان تجربه تلخ جامعه های متجدد و متمدن اروپا و آمریکاست.

در جمهوری اسلامی ایران که شعار «دین و دنیا بصورت ادغام دین و سیاست» و «سیاست تابع روحانیت» باشد، نهایتا گغتند: «حکومت و بقای نظام و بقای قدرت و حاکمیت» از اولویت برخوردار است، و می‌توان اصول و قوانین شریعت را فدای حاکمیت نمود تا «تعطیل توحید» و اصل «امرهم شورا بینهم» تفنن و تشویق مومنین تلقی شد و هرگونه که رهبری تصمیم گرفت.

قُل إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثلُکُم یُوحى إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُم إِلهٌ واحِدٌ فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً [23]

7- چرا مردم و جوانان از دین عبور می‌کنند؟  

وقتی جامعه به وبژه جوانان پر شور و امید، مواجهه با ناتوانی و عجز دین در پاسخگویی به نیازهای آنان می شود و منصوبان اجبار به اصلاح، التقاط یا اعتراف به عجز بپردازند، نسبت به اعتقادات خود سرد و بد بین می شوند.

سوابق تاریخی حاکمیت کلیسا در قدرت و حکومت‌های اموی، عباسی و عثمانی نمونه‌های زتده این فرایند هستند.

8- دین برای دنیا یا ترک دنیا به خاطر دین

دو حالت افراط و تفریط در دین است. یک نگاه متفکرینی است که تعلیمات ادیان را برای بهبود زندگی دنیا تلقی کرده‌اند و روی دیگر تصاویر زاهدان و رهبان‌ها که تارک دنیاهای مرتاضی مسلک را نشان می‌دهد.

قُل هَل نُنَبِّئُکُم بِالأَخسَرِینَ أَعمالاً الَّذِینَ ضَلَّ سَعیُهُم فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ هُم یَحسَبُونَ أَنَّهُم یُحسِنُونَ صُنعاً.[24]...

 

نا گفته‌های بعثت 

این سخنرانی در جشن مبعث سال 1364 انجمن اسلامی مهندسین ارایه شده و در مجموعه آثار(26) با عنوان «بازیابی ارزش‌ها» تدوین شده است. در مجموعه سخنرانی‌های مندرج در«بعثت 1» و «بعثت 2» همان‌طور که ملاحظه شد «گفته‌های بعثت» آمده است. احتمالا به همین دلیل مهندس بازرگان «ناگفته‌های بعثت» را که جنبه سلبی دارد در مجموعه بازیابی ارزشها که در همین راستاست، آورده‌اند.

مهندس بازرگان در مقدمه بحث در شرایط خاص سال 1364 که تداوم جنگ تحمیلی بعد از پیروزی خرمشهر جامعه را با چالش های مدیریتی روبرو ساخته بود، می‌گوید: «جا دارد خود را مدیون انقلاب اسلامی ایران بدانیم که جمهوری اسلامی داعیه الهام گرفتن و پیاده کردن اسلام را دارد و با تحولات و عملیاتی که انجام می‌گردد، یک سلسله ابهام و اعجاب در زمینه آیین، پیامبر و امامان به‌وجود آورده و مسایل و ابهاماتی فراهم ساخته که موضوع بحث این برنامه است».

برای توضیح در باره علل چالش‌های پیش روی مدیریت جمهوری اسلامی ضمن ارایه توضیح مجدد در باره آیات بعثت در جمع بندی به این آیه استناد می‌کند:  وَ ما أَرسَلناکَ إِلاَّ کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً[25]  که ای پیامبر ما تو را فقط برای بشارت و انذار  همه مردم فرستاده‌ایم.

برای تبیین ناگفته‌های بعثت به کلام امام علی(ع) در این خصوص که در خطبه 95 نهج البلاغه آمده :« کلامه بیان و صمته لسان» یعنی گفتار پیامبر بیان بود و خاموشی‌اش زبان. زبان و پیام ناگفته‌های بعثت پیامبر(ص) موضوع مهمی است که مورد بحث این سخنرانی است.

نمونه مستند و تاریخی این ناگفته‌ها نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر والی مصر که «عهدنامه حكومتی» است که می‌گوید:

«هَذَا ما اَمَرَ بِهِ عَبْدُاللهِ عَلِیٌّ اَميرُالْمُؤمِنينَ مالِكَ بْنَ‏الْحارِثِ اْلاَشْتَرِ فِی عَهْدِهِ اِلَيْه حينَ ولَّاهُ مِصْرَ جِبايَةَ خَراجِها وَ جِهادَ عَدُّوِها وَ اسْتِصْلاحَ اَهْلِها وَ عِمارَةَ بِلادِها.»

در این عهدنامه فقط چهار ماموریت مشخص برای اداره مصر ذکر شده: جمع آوری مالیات، تامین امنیت جامعه، بهبود زندگی مردم و آبادانی شهرها و ناگفته‌های این عهدنامه اجرای احکام دين و فرائض و ابلاغ و اشاعه اسلام است که جزو وظايف والی حاكم و به طور كلی ولايت و حكومت نيست؟ آنچه از مالك اشتر می‏خواهد اين است كه برآورنده‌ي نياز و خدمت‌گزار خلق باشد و آنچه نمی‏خواهد اينكه خدمت‌گزار خدا يا دين و مسئول الزام مردم به ايمان و اجرای اسلام شود. اما توصیه حضرت علی (ع) در این نامه به خود مالک اشتر این است: «خودت را به عبادت و انجام فرایض وادار که به خلق خدمت بکنی تا مشیت و رحمت خدا را به خلق برسانی»

نمونه‏هايی از ناگفته‏های بعثت

1-    خارج از تعليم كتاب و حكمت، از تعليم رشته‏های ديگر علوم و فنون و به طور كلی از دانا و دانشمندكردن امّي‌يون و مؤمنين حرفی زده نشده است.

 

2-    راجع به اقتصاد و مالكيت و توزيع ثروت نيز چيزی نمی‏بينيم. گفته نشده است كه رسول بايد مسائل مالی و مشكلات اقتصادی امت را سروسامان دهد و يك جامعه توحيدی بی‏طبقه و بی‏اختلاف بسازد.

 

3-    تأسيس يك جامعه انسانی منظم مرفه و تعليم اصول صحيح زندگی اجتماعی، در برنامه بعثت و وظايف و اهداف پيغمبر نيامده و از مسئله حكومت يا سياست و تفكيك و عدم تفكيك آن با ديانت ذكری نرفته‏است.

 

4-    توصيه و تشريعی در باره بهداشت و سلامتی و تعليم طبابت نمی‏بينيم.

 

5-    نه از جنگ‌جوپروری و جنگ‏آوری و كفرستيزی خبری هست و نه از نعمت مجهول دوم يعنی تأمين امنيت.

 

6-    لحن و روش اجرای برنامه تعيين نگرديده و تصريح نشده است‌كه مسالمت‏آميز و مثبت و مولد باشد يا با تندی و تخريب و تلخی و به صورت تحميل و الزام و اعدام انجام‏ گردد.

 

7-    نه نفی زندگیِ دنيايی و علايق مادی و جسمانی را در برنامه آورده و خواسته كه تمتع و مصرف را در ميان  گروندگان از بين ببرد و نه آنها را به حيات روحانی و ذوقی و آداب مرتاضی و عرفانی بكشاند.

8-    از تسلط و نجات و عظمت عرب‌ها يا مسلمان‌ها و سرنگونی و ذلت عجم‏ها يا اهل‌كتاب و كافرها چيزی نمی‏بينيم.

9-    صدور اسلام به همه ملل و نحل و نابودكردن هر چه مشرك و مستكبر و ستمگر در جهان است، به چشم نمی‏خورد.

 

10-            گفته نشده است كه بايد نسبت به انسان بدبين بوده، او را از غرور و قدرت بيندازد يا الزام و آزار نمايد؟

 

جمع بندی

پیام اصلی بعثت پیامبر اسلام و همه پیامبران الهی نشان دادن راه مستقیم رستگاری و قرار گرفتن انسان در جایگاه طبیعی «خدایی شدن» و آماده شدن برای زندگی جاودان و ابدی در«آخرت» است. البته خداوند در فطرت انسان‌ها نیز چنان ظرفیتی را به ودیعه گذارده است تا خود بتواند البته با سعی و خطای بیشتری چنین فرایندی را طی کند. تاریخ چند هزار ساله بشریت در واقع مراحل طی شده چنین فرایندی است که به تدریج موانع پیش روی «مختار و آزاد بودن انسان» ِرا از قید همه مظاهر «ظلم و جهل»  بر طرف و پاک سازد. 

نگاهی اجمالی به تاریخ قرون وسطی در اروپا نشان می‌دهد که طی چه فرایند طولانی نهایتا نهاد کلیسا و روحانیت مسیحیت، در جایگاه طبیعی خود در عرصه عمومی قرار می‌گیرد و گام های اولیه توسعه انسانی، تامین آزادی، کرامت انسان، حاکمیت قانون و عدالت برداشته می‌شود و پیامد آن توسعه و پیشرفت در عرصه‌های مختلف بوده است. بررسی تحولات این کشورهای توسعه یافته به خوبی نشان می‌دهد که هدف قرار دادن زندگی دنیا و فراموش کردن هدف اصلی خلقت انسان که «خدایی شدن» اوست چه چالش‌هایی در سطح جهانی به وجود آورده و راه را برای طی مراحل بعدی آماده کرده است.

همچنین نگاهی اجمالی به تحولات دویست سال اخیر در کشورهای منطقه به ویژه کشور خودمان نیز نشان می دهد که ما هنوز در مراحل مقدماتی این فرایند قرار داریم. تلاش‌های ملت ما از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 موفق شده است که گام اول ریشه عقب ماندگی یعنی نماد استبداد سیاسی را از سر راه بردارد. اما بطور طبیعی در چهار دهه گذشته درگیر زودن خرافات هزار ساله مذهبی و استبداد دینی هست تا گام بعدی طی شود.

نگاه راهبردی مهندس بازرگان در آثارشان به ویژه «گفته ها و ناگفته های بعثت» آگاهی بخشی و تقویت این فرایند در جامعه ایران بوده است. مجموعه آثار چهار دهه گذشته ایشان بر یک محور آگاهی بخشی برای نشان دادن ریشه انحراف نظری بعد از انقلاب و نشان دادن پیام راهبردی بعثت پیامبر (ص) برای جامعه بشری و نهایتا در اثر «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» متمرکز است. با این امید که طبق آموزه های قرآنی و تجربه بشری و آثار عملکرد چهار دهه گذشته، نهاد دین و روحانیت در جایگاه طبیعی خود در عرصه عمومی قرار گیرد و گام دوم با «تامین آزادی و حاکمیت ملت» زمینه لازم برای فراهم شدن توسعه جامعه ایران فراهم شود.

 

 

 

 

---

[1] «جهات منفی در بعثت پیامبران» مندرج در م.آ. (11) با عنوان «مباحث اعتقادی و اجتماعی» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 12/11/1352 سخنرانی شده است. «بعثت و راه‌های ایمان» مندرج در م.آ. (25) با عنوان «بازیابی ارزش‌ها (1)» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 11/03/1360 سخنرانی شده است. "گمراهی آشکار» مندرج در م.آ. (26)، با عنوان «بازیابی ارزش‌ها (2)» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 9/02/1363 سخنرانی شده است. «ناگفته های بعثت» مندرج در م.آ. (26)، با عنوان «بازیابی ارزش‌ها (2)» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 29/01/ 1364 ارائه شده است. «بعثت و معجزات» مندرج در م.آ. (27) با عنوان «پدیده پیامبری» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 18/01/1365 بیان شده است. «بعثت و آفات رسالت» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین مورخ 04/12/1368 ارائه شده، و در مجموعه آثار 28 با عنوان «گمراهان» تدوین شده است.     

[2] ا﴿جمعه/2﴾ وست كه در ميان مردمى اموزش نديده، رسولى از خودشان برانگيخت كه اياتش را بر انان مى خواند و[ از پليدى جهل و شرك ]پاكشان مى سازد و به انان كتاب و دانشِ توأم با بينش مى اموزد، در حالى كه قبل از ان واقعاً در گمراهى اشكارى بودند؛

[3] ﴿بقره/ 129﴾ صاحب اختيارا، در ميان انان رسولى از خودشان برانگيز كه ايات تو را بر انان مى خواند و به انان كتاب و دانشِ توأم با بينش مى اموزد و [ از پليدى، جهل و شرك ]پاكشان مى سازد، كه فرا دست و فرزانه تويى، تو.

 

[4] احزاب/ 45 و 46 : اى پيامبر، تو را نمونه و بشارت‌دهنده و هشداردهنده فرستاديم و نیز دعوت کننده به سوی خدا بر طبق روشی که او معین کرده است و چراغی روشن.

[5] (انسان/3) راه را به او ارائه داديم، خواه سپاسگزار[ و پذيراى ان ]باشد، خواه ناسپاس.

[6] انعام(6) / 107 : ... و تو را نگاهبان آنان تعيين نكرده‌ايم؛ و كارگزار آنان نيستى.

[7] (انشقاق/6) اى انسان، تو با تلاش بسيار، به سوى پروردگارت در حركتى و به لقاى او نايل خواهى شد.

[8] (فصلت/46) هر كه به شايستگى عمل كند، به سود خود و هر كه بدى كند، به ضرر خويش كرده است)؛ و[اگر سنت افرينش جز اين بود،] ظلمى فاحش در مورد بندگان [ بود كه] دور از شأن صاحب اختيار توست.

[9] (محمد/7) اگر[ايين و بندگان] خداى را يارى كنيد، خدا هم شما را يارى خواهد كرد و گامهاى شما را استوار مى دارد.

 

[10]. بگو: من فقط بشرى همچون شما هستم [با اين تفاوت] كه به من وحى مى شود: معبود شما معبودى است يگانه؛ و هر كه اميدِ لقاىِ صاحب اختيار خويش دارد، بايد به اعمال شايسته دست زند و در بندگىِ صاحب اختيارش احدى را كنار او قرار ندهد.

[11] پیام سخنرانی دکتر عبد الکریم سروش در مجلس یادبود مهندس بازرگان در حسینیه ارشاد -1373

[12] (اعلی/16 و17) ولى شما زندگى دنيا را ترجيح مى دهيد، در حالى كه اخرت بهتر و پاينده تر است

 

[13] (الشمس/ 8 تا 9)  و بزهكارى و تقوايش را به او الهام كرد، كه هر كس در پاكى نفس كوشيد، رستگار شد.

 

[14] (احزاب/ 45 و 46) اى پيامبر، تو را نمونه و بشارت دهنده و هشداردهنده فرستاديم، و نيز دعوت كننده به سوى خدا، بر طبق روشى كه او معين كرده است و چراغى روشن.

 

[15] (نساء/ 43) اى ايمان اوردگان، در حال مستى به نماز نايستيد، تا زمانى كه بدانيد چه مى گوييد.

[16] (عنکبوت/45) - انچه از كتاب [ اسمانى ]به تو وحى شده است، تلاوت كن و نماز برپا دار؛ كه نماز از بى شرمى و رفتار ناپسند بازمى دارد؛

 

[17] (لیل/18) همان كه مالش را به منظور پيراسته شدن خويش مى بخشد؛

 

[18] (حدید/25) رسولان خويش را با نشانه هاى روشن فرستاديم و همراهشان كتاب و ميزانِ [ تشخيص حق از باطل] نازل كرديم تا مردم به عدالت برخيزند؛

[19] (بقره/251)» و اگر خدا پاره اى از مردم را به وسيله پاره اى ديگر دفع نمى كرد، زمين را تباهى فرا مى گرفت، اما خدا نسبت به جهانيان افزون بخشى دارد.

[20] (نجم/4) قران جز وحى [ الهى] نيست كه [ به او] القاء مى شود؛

 

[21] (انشقاق/6) اى انسان، تو با تلاش بسيار، به سوى صاحب اختيارت در حركتى و به لقاى او نايل خواهى شد

[22] (شوری/20) هر که كشت اخرت را بخواهد، كشته اش را بركت مى بخشيم؛ و هر كه [تنها] كشت دنيا را بخواهد، در اختيارش قرار مى دهيم، ولى در اخرت بهره‌اى نخواهد داشت

[23] (کهف/110) بگو: من فقط بشرى همچون شما هستم [ با اين تفاوت]كه به من وحى مى شود: معبود شما معبودى است يگانه؛ و هر كه اميدِ لقاىِ صاحب اختيار خويش دارد، بايد به اعمال شايسته دست زند و در بندگىِ صاحب اختيارش احدى را كنار او قرار ندهد.

[24] (کهف/103 تا 104بگو: ايا مى‌خواهيد شما را به [ افرادِ ] زيانكارتر از نظر عمل اگاه كنيم؟ همان كسانى كه تلاششان در زندگى دنيا بر باد رفته است، با اين حال مى پندارند كه در عمل، نيكويى مى‌كنند.

 

[25] (سبا/28) تو را فقط به عنوان بشارت دهنده و هشداردهنده براى تمامى مردم فرستاده‌ايم