كتيرايي همراه بازرگان

كتيرايي همراه بازرگان

محمد توسلی. اولین شهردار تهران بعد از انقلاب

يكسال از درگذشت زنده ياد مهندس مصطفي كتيرايي (1394- 1307 ) شاگرد و همراه زنده یاد مهندس مهدی بازرگان (1373- 1286 )، گذشت. او در 14 بهمن 1394 در سن 87 سالگي با كوله­باري از خدمات فرهنگي،‌ اجتماعي،‌ سياسي و حرفه­اي درگذشت. او از بدو ورود به دانشكده فني دانشگاه تهران در سال 1326 با عضويت در انجمن اسلامي دانشجويان با پيشگامان روشنفكري ديني؛ زنده­يادان مهندس بازرگان،‌ آيت­الله طالقاني و دكتر يدالله سحاني همكاري فرهنگي و اجتماعي خود را آغاز كرد و پس از 1330 كه فارغ­التحصيل شد همچنان با اين نهادهاي فرهنگي- اجتماعي و همچنین با استاد مرتضی مطهری که تازه از قم به تهران آمده بودند، همكاري خود را ادامه داد. مهندس کتیرائی در سال 1336 همراه مهندس بازرگان و ده تن ديگر از مهندسين همفكر نهاد مدني انجمن اسلامي مهندسين را پایه­گذاري كردند[1] و تا آخرين روزهاي حيات خود با اين انجمن و نهادهای تاسیس شده توسط انجمن چون شرکت کارآموهنرستان­های زیر مجموعه آن در سال های قبل و بعد از انقلاب، همكاري نزديك و راهبردي داشت. در رویدادهاي اوايل دهه چهل اگرچه هيچگاه عضو رسمي نهضت آزادي ایران نبود اما به عنوان شخص مدعو در جلسات خاص و عمومی نهضت حضور پيدا مي­كرد و گاهي به مناسبت­ها از جمله روز عاشورای سال 40 در باشگاه نهضت آزادی در خیابان فلسطین (کاخ سابق ) سخنراني داشت. در آستانه انقلاب سال 1357 با حكم رهبر فقيد انقلاب همراه با  مهندس بازرگان و هاشمي رفسنجاني عضو هيئت راه اندازي نفت براي مصارف داخلي بود و  پس از تشكيل شوراي انقلاب (22 دیماه 1357 تا 29 تیر ماه 1359) يكي از اعضاي اضلي غير روحاني و دبير آن گرديد و در دولت موقت با پيشنهاد مهندس بازرگان و تصويب شوراي انقلاب مسئوليت وزارت مسكن و شهرسازي را بعهده داشت. پس از دولت موقت با شوراي انقلاب و كميسيون­هاي فنی آن همکاری داشت و به مدت ده سال عضو شورای عالی فنی سازمان برنامه و بودجه بود. در زمينه حرفه­اي مهندس كتيرايي در سالهاي قبل از انقلاب از مديران سازمان مسكن بود و در پي حساسيت­هاي ساواك صرفا بعنوان كارشناس به كار خود در آن سازمان تا بازنشستگی ادامه داد. او از سال 1339 كارشناس رسمي دادگستري در رشته راه و ساختمان بود و به مدت ده سال تا سال 1368 رياست کانون كارشناسان رسمي دادگستري را برعهده داشت. او عضو كانون فارغ­التحصيلان دانشكده فني دانشگاه تهران و بنیاد حامیان دانشكده فني بود و سالهاي متمادي با عضويت در شوراي مركزي كانون و بنياد فني خدمات ارزشمندي در اين نهادها ي مدني و حرفه­اي ايفاء كرد.

خدمات فرهنگی- اجتماعی

در اين يادداشت مایلم به بخش خدمات فرهنگي و اجتماعي مهندس كتيرايي بپردازم و محور انديشه و گفتماني را كه او در طول عمر پر تلاش خود بر آنها متمركز بوده را مورد بررسي و ارزيابي قرار دهم. همانگونه كه اشاره شد مهندس كتيرايي از سال 1326 كه وارد دانشگاه تهران شد در عرصه هاي مختلف فرهنگي و اجتماعي متاثر از مكتب فكري و گفتماني بود که مهندس بازرگان پیشگام آن بود. همانگونه كه در آثار مهندس بازرگان مشهود است،‌ انديشه و بینش  اين پيشگامان روشنفكري دينی بعد از شهریور بیست بر دو محور اصلي استوار بوده است؛ زدودن پيرايه­ها و خرافات مذهبي كه از قرون گذشته بر افكار و اعتقادات جامعه سنتي ما حاكم بوده است؛ از طريق راهبرد بازگشت به قرآن و سرچشمه زلال وحي و همچنین  زمينه سازي براي زدودن ريشه­هاي فرهنگ استبدادی در خلق و خوي مردم. حاصل تلاش های فرهنگی و اجتماعی مهندس بازرگان حول این دو محور  به صورت  نوشتاری به تدریج در طول چند دهه چاپ شده و در سال های اخیر به صورت مجموعه آثار نیز منتشر شده است. در محور اول یعنی پالایش فرهنگ دینی؛  بجز مجموعه آثاري كه مستقيما مربوط به آموزش قرآن،‌ بازگشت به قرآن و سير تحول قرآن مي­باشد، ساير آثار فرهنگي- اجتماعي و حتی سیاسی مهندس بازرگان نیز عمدتاً بر این محور تاکید دارد و مستند به آیات قرآنی است. مهندس كتيرايي نيز همواره در چنین  جلسات مطالعاتي از همان دهه بیست  در كنار و همراه بازرگان حضور داشت و در دهه سي در سال 1336خود از جمله پايه­گذاران نهاد مدني انجمن اسلامي مهندسين و از جمله سخنرانان موثر در طول فعالیت آن بوده است. مهندس كتيرايي در جلسات  تفسیر قرآن مهندس بازرگان همواره حضور فعال داشت و بعد از آن دوران و جلسات بحث­های قرآني مهندس عبدالعلي بازرگان در جلسات مطالعات قرآني كه روزهاي سه شنبه بعد از ظهر با مدیریت آقای دکتر فریدون سحابی در محل انجمن برگزار مي­شود، يكي از شركت كنندگان فعال و صاحب نظر اين جلسات بود و در جمع­بندي بحث ها و برداشت ها نقش مفيد و موثری داشت.

اما محور دوم؛ برنامه ريزي براي زدودن آثار فرهنگ دیرین استبدادی كه تار و پود رفتار و شخصيت ما ايراني­ها را متاثر كرده است،‌ بخش مهمي از برنامه هاي راهبردي و تلاشهاي فرهنگي و اجتماعي بازرگان را به خود اختصاص داده است. در اين راستا مهندس بازرگان بعد از آزادي از زندان سال 1334 با جمع­بندي تجربيات همكاري هاي جمعي در دوران نهضت مقاومت ملي نهاد مدني " متاع " (مكتب تربيتي اجتماعي و عملي) را تشكيل دادند كه تا بعد از انقلاب تظاهري نداشت و مهندس كتيرايي يكي از اعضاي موثر آن بود. مهندس بازرگان براي ارائه زمينه­هاي نظري اين نهاد اجتماعي از فرصت جشن عيد فطر انجمن اسلامي در سال 1336 استفاده كردند كه در دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران در كرج برگزار شد و بازرگان در این سخنراني، كه با عنوان " احتیاج روز" چاپ شده است، به تبيین اين مشكل فرهنگي- اجتماعي جامعه ما پرداخته است كه البته به رغم تحولات پيش آمده بعد از نيم قرن هنوز احتياج روز جامعه ماست. در اين سخنراني مهندس بازرگان ضمن جمع­بندي تجربيات نهادهاي فرهنگي - اجتماعي دهه 20 و همكاري­هاي دوره نهضت ملي ايران در سالهاي 30 و  به ویژه تجربيات نحوه همكاري­ احزاب و گروه­هاي سياسي و شخصيت­هاي ملي و اسلامي در دوره نهضت مقاومت ملي به تشريح علل و موجبات رفتار تکروی و اعراض از كارهاي دسته جمعي ایرانیان پرداخته و بر ضرورت ايجاد بستر های لازم براي اصلاح خصلت­هاي خود بيني،‌ خودخواهي و خودپرستي و كسب تربيت اجتماعي و كار جمعي تاكيد مي­كند و مي­گويد امروز آنچه فريضه ديني و ملي است ايجاد مكتبهاي تربيتي،‌ اجتماعي،‌ عملي است (متاع).

در مدافعات دادگاه نظامي سال 1343 نيز مهندس بازرگان تاكيد مي­كند " آنچه لازم تر و واجب تر از همه چيز است تربيت دموكراسي و امكان مجتمع شدن و همكاري است كه در اثر 2500 سال زندگي                غير دموكراتيك و غيراجتماعي يعني انفرادي تحت رژيم استبدادی  فاقد آن هستيم ،‌ نه مي توانيم دور هم جمع شويم و نه وقتي دور هم جمع شديم حاضر به گذشت،‌ سازش و همكاري هستيم. پس بايد عجالتاً‌ عملاً‌ خود را براي فعالیت اجتماعي تربيت كنيم" (مجموعه آثار 6)

در اين راستا بعد از آزادي از زندان سال 1334 بدون تظاهر و علني كردن جمعي از صاحب نظران اجتماعي را براي اجرايي كردن اين راهكار راهبردي تشكيل داد. اين نهاد با برگزاري انجمن ها و موسسات متعددي به عنوان نهادهاي مدني نظير انجمن اسلامي مهندسين،‌ شركت سهامی انتشار، و ... كه هريك منشاء خدمات گسترده­اي در دهه هاي گذشته بوده­اند. در اين نهاد مدني علاوه بر مصطفي كتيرايي؛ مرتضي مطهري،‌ احمد صدرحاج سید جوادی ،‌ کاظم یزدی، احمد آرام، رحيم عطايي، حاج كاظم حاج طرخاني، كاظم متحدین،‌ عزت­الله سحابي و ابراهيم يزدي حضور داشتند. در روز 12 ارديبهشت سال1358 شهيد مطهري که از جلسه متاع از منزل مهندس عزت­الله سحابي بيرون آمده بود و ترور شد؛ مهندس كتيرايي در ده قدمي شاهد اين ترور بود كه درخاطراتشان آن صحنه را به تصوير كشيده اند.

مهندس بازرگان در همين شرايط دهه سي كه براي اصلاح و تربيت رفتار اجتماعي شهروندان اقدام به تاسيس نهادهاي مدني مي­كند همزمان يادداشتي تهيه كرده­اند با عنوان " تعریف حکومت از پایین" كه شرايط را براي انتشار آن آماده نمي­بيند و در اختيار احمد صدر حاج سيد جوادي  قرار مي دهند که در سالهاي اخير منتشر شده است. دراین یادداشت توضیح داده شده است: از پيامدهاي فرهنگ ديرين استبدادي ساختار حكومت از بالا بوده و در آن سلاطين خود را ظل الله و حاكم مطلق و مردم را در جايگاه رعيت می دانستند. براي خارج شدن از اين وضعيت بايستي زمينه هاي حكومت از پايين كه مردم در جايگاه شهروند قرار گيرند و حق تعیین سرنوشت داشته باشند،‌ فراهم شود. اين يادداشت مهندس بازرگان در سال 1335 اين فرآيند را توضیح داده است از جمله در آن آمده است: " هر محفلي و هر مجلسي كه در اين مملكت،‌ در هر جا و به دست هر كس تشكيل شود و جمعي در آن براي همكاري مفيد در آن حضور يابند مكتبي براي دموكراسي و تربيت اجتماعي و روزنه اي به آسمان نجات ايران خواهد بود". همانگونه كه اشاره شد پيام نيم قرن قبل " احتیاج روز " مهندس بازرگان و نهاد " متاع" كه مهندس كتيرايي عضو موثر آن بود؛ امروز نيز با ابعاد وسيع و پيچيده­تري " احتیاج روز" جامعه ماست. از يك سو با تمرين كار جمعي و يادگيري آزادي و دموكراسي مي­توان اين معضل فرهنگي- اجتماعي را كه مانعي در موفقيت كاركرد نهادهاي مدني است و اختصاص به جناح خاصي ندارد،‌ برطرف نمود و بستر هاي لازم جهت شكل­گيري و توسعه نهادهاي مدني كه پيش­ نیاز برنامه­هاي توسعه مي­باشد،‌ فراهم گردد.

همکاری با بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان

3

بعد از درگذشت مهندس بازرگان، مهندس کتیرائی همراه جمعی دیگر از یاران و شاگردان آن زنده یاد در سال 1374 اقدام به تاسیس بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان نمودند.[2]

اساسنامه بنیاد به عنوان یک مؤسسه غیرسیاسی و غیرانتفاعی که در چارچوب قانون فعالیت می‌کند، تهیه و در جلسه هیئت امناء بنیاد به تصویب رسید. و سپس آقای یدالله سحابی به عنوان رئیس هیأت‌امناء، آقای احمد صدرحاج سیدجوادی به عنوان نایب رئیس و محمدنوید بازرگان به عنوان دبیر تعیین شدند و آقایان: مصطفی کتیرایی، محمد توسلی، هاشم صباغیان، عبدالعلی بازرگان، و احمد صدرحاج سیدجوادی به عنوان اعضای اصلی و محمدحسین بنی‌اسدی به عنوان عضو علی‌البدل هیأت‌مدیره انتخاب شدند و در جلسه هیأت مدیره بنیاد: مصطفی کتیرایی رئیس هیأت‌مدیره، محمد توسلی نایب رئیس، محمدحسین بنی‌اسدی منشی، عبدالعلی بازرگان مسئول جمع‌آوری و تدوین آثار، هاشم صباغیان مسئول امور اجرایی و مالی و محمد توسلی مسئول واحد تحقیقات بنیاد، انتخاب شده‌اند.

بنیاد در طول سال‌های 74 تاکنون بخش عمده­ای از  ظرفیت خود را صرف جمع‌آوری آثار، تدوین و انتشار آن ها قرارداد و در حال حاضر 30 مجموعه آثار نهایی و در سایت بنیاد قابل دسترسی است و تاکنون 22 مجموعه از آثار چاپ و منتشر شده و بقیه نیز در نوبت انتشار است.

زنده‌ یاد مهندس مصطفی کتیرایی تا سال 1382 همچنان ریاست هیأت‌ مدیره بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان را بر عهده داشتند. بنیاد از فروردین 1380 تا اواسط سال 1382 به تعطیلی کشانده شد، زنده‌یاد مهندس کتیرایی در جلسه هیأت امناء در سال1382، پس از ارائه گزارش هیأت ‌مدیره به دلائل شخصی از قبول مسئولیت مجدد در هیئت مدیره امتناع کردند اما همکاری خود را در هیئت امنا تا پایان ادامه دادند.

پس از درگذشت تعدادی از اعضای هیئت موسس بنیاد، اشخاص جدیدی جایگزین آن­ها شده اند

درس هایی از زندگی مهندس کتیرایی

کتیرایی طی چند دهه شاگردی و همکاری نزدیک با بازرگان در نهادهای تاسیس شده به ویژه درانجمن اسلامی مهندسین همواره همان بینش و منش بازرگان در عرصه های فرهنگی و اجتماعی یعنی روشنفکری دینی را، دنبال می کرد. این خصوصیات هم در سخنرانی­ها، یادداشت­ها و اظهار نظرهای آن مرحوم و هم در سجایای اخلاقی و رفتار شخصی و اجتماعی او بروز و ظهور داشت. او سلیم النفس، صادق، متواضع و در کار حرفه ای خود سلامت و جدی بود. روحش شاد و یادش گرامی باد.

منبع: روزنامه شرق 17 بهمن 359  

  

[1]. عباس تاج، ذبيح الله دبير، احمد زنگنه،  عزت الله سحابي،  منوچهر سالور،  قاسم شكيب نيا، يوسف طاهري قزويني، محسن عطائی، علی اصغر لواسانی و علي اكبر معين فر نيز از موسسین انجمن اسلامي مهندسين بودند.

[2]. سایر اعضای موسس بنیاد آقایان: دکتر یدالله سحابی، دکتر احمد صدر حاج سیدجوادی، دکتر ابراهیم یزدی، مهندس عزت‌الله سحابی، مهندس هاشم صباغیان، مهندس محمد توسلی، مهندس عبدالعلی بازرگان، دکتر محمدحسین بنی‌اسدی و دکتر محمدنوید بازرگان بودند. در سال­های بعد به تدریج تعداد دیگری از شخصیت های فرهنگی و اجتماعی برای همکاری با بنیاد دعوت شده اند و تعدادی نیز با عضویت در هیئت امنای بنیاد همکاری داشته اند.