زمینه‌های شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد

گفت‌وگو با محمد توسلی:

عبرت های کودتای 28 مرداد

زمینه‌های شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد برای مسئولان کشور یک عبرت تاریخی دارد/ ملت ایران پیوند تاریخی با راه مصدق دارند

دبیرکل نهضت آزادی گفت: کودتای ٢٨ مرداد و فرآیندی که منتج به ٢٨ مرداد شده است، می‌تواند درس‌ها و عبرت‌های ارزنده‌ای برای جامعه ما و به خصوص مسئولان کشور باشد. بدانیم بدون حاکمیت ملی، انسجام و وحدت ملی فضا برای حضور نیروهای بیگانه فراهم خواهد شد.

محمد توسلی در گفت‌وگو با خبرنگار سیاسی ایلنا، با اشاره به سالگرد کودتای ٢٨ مرداد و سرنگونی دولت محمد مصدق گفت: کودتای ٢٨ مرداد یکی از حوادث تلخ تاریخ ایران است به این دلیل که بعد از شهریور ۱۳۲۰ و بعد از یک دهه آزادی‌های نسبی که در کشور ایجاد می‌شود و جنبش‌های اجتماعی توسعه پیدا می‌کند ‌، احزاب و گروه‌های سیاسی مختلف شکل می‌گیرند. به عنوان مثال مرحوم مهندس بازرگان، مرحوم دکتر سحابی و آیت‌الله طالقانی از همان شهریور ١٣٢٠ شروع به فعالیت‌های آگاهی‌بخش فرهنگی و اجتماعی می‌کنند. حزب ایران و حزب توده تشکیل می‌شود و در نهایت در مجلس شانزدهم جبهه ملی شکل می‌گیرد و ٢٩ اسفند حادثه مهم ملی شدن صنعت نفت اتفاق می‌افتد.

وی ادامه داد: در جامعه ما که بعد از انقلاب مشروطه و بعد از دو دهه حاکمیت استبداد رضاخان کم کم در راستای مطالبات تاریخی ملت ایران گام‌های تاریخی و بلندی برداشته شده بود و جامعه فرایند گذار به دموکراسی را طی می‌کرد، این فرآیند تاریخی را با یک کودتا متوقف می‌کنند و به همین علت است که از نظر ملت ایران و از نظر کسانی که حوادث تاریخی را مورد بررسی قرار می‌دهند کودتای ٢٨ مرداد از جایگاه مهمی برخوردار است.

دبیرکل نهضت آزادی ایران در خصوص عوامل به وجود آورنده کودتای سال ١٣٣٢ گفت: به نظر من اگر بخواهیم به طور خلاصه در یک نگاه تحلیلی کوتاه مجموعه عواملی که موجب شد نهضت ملی ایران با کودتا مواجه شود را بررسی کنیم، می‌توان این عوامل را در سه جبهه مورد توجه قرار داد.

توسلی ادامه داد: نخستین جبهه، جبهه داخلی است که تا ٣٠ تیر ١٣٣١ در جبهه داخلی هماهنگی خوبی برقرار است و آیت الله کاشانی با رهبران جبهه ملی و دکتر مصدق در یک مجموعه هماهنگ عمل می‌کنند بطوریکه وقتی دکتر مصدق بعد از برگزاری انتخابات مجلس هفدهم خواست شاه فرماندهی ارتش را به وی بسپارد و در دولت اختیارات کامل داشته باشد، رخداد ٣٠تیر پیش می‌آید و قوام السلطنه از سوی شاه به نخست وزیری انتخاب می‌شود ولی با بیانیه‌ای که آیت الله کاشانی صادر می‌کند و با توجه به پایگاه اجتماعی که دکتر مصدق و نیروهای ملی دارند، واقعه ٣٠ تیر با شکست مواجه می‌شود و شاه و عوامل استبداد سلطنتی مجبور به عقب‌نشینی می‌شوند و عملا دکتر مصدق موفق می‌شود کابینه‌اش را با حضور وزیر دفاع منتخب خودش شکل دهد.

وی با اشاره به اینکه نقطه افتراق بین دکتر مصدق و آیت الله کاشانی از بعد از واقعه ۳۰ تیر آغاز می‌شود، گفت: آیت الله کاشانی فکر می‌کند به این دلیل که در این موفقیت نقش داشته می‌تواند در تصمیمات دولت شرکت داشته باشد. در این زمان است که استعمار انگلیس که منافعش را از دست داده و در همه مقاطع به دنبال این است که در کشور نفوذ کرده و اختلاف ایجاد کند، سعی در نفوذ در برخی از سران جبهه ملی می‌کند تا ایجاد تفرقه کند. از همین جا است که تفرقه‌ها و جدایی‌ها آغاز می‌شود.

این فعال سیاسی گفت: این مشکلی است درونی که نشان می‌دهد هنوز زمینه‌های فرهنگ استبدادی و خودبرتربینی‌ها در مدیریت سیاسی کشور وجود داشته است و به خصوص اسنادی که در سال‌های اخیر منتشر شده و سازمان جاسوسی آمریکا منتشر کرده به وضوح ارتباطات سیا را با اشخاصی همچون مظفر بقایی و روحانیونی که پول گرفتند را نشان می‌دهد که در واقعه کودتا نقش آفرینی کرده‌اند.

وی افزود: در جبهه داخلی همچنین باید از حزب توده و بخشی از آن که وابسته به انگلیس بود، به عنوان  «توده نفتی‌ها» نام برد که فضای رادیکالی را در تیر و مرداد ١٣٣٢ به وجود آوردند و با شعارهایی چون "جنبش توده‌ای شاه فراری شده" جریان مذهبی را چنان متاثر کردند که فکر می‌کردند دکتر مصدق درحال سقوط است و افکار مارکسیستی، ضددین و مذهب جایگزین خواهد شد. در این شرایط ملتهب است که جامعه احساس بلاتکلیفی و انفعال می‌کند و با رویدادهایی که بین ٢٥ تا ٢٨ مرداد اتفاق می‌افتد، عملا مردم بی‌تفاوت می‌شوند. این جمله آیت الله بروجردی به دفعات نقل شده است که «در این فضا ما مجبور بودیم بین شاه و حزب توده، شاه را انتخاب کنیم.»

توسلی در تشریح دو جبهه دیگر بوجود آورنده کودتای ۲۸ مرداد، گفت: اما دو جبهه دیگر هم یکی خود شاه و وابستگان به دربار است که برنمی‌تابیدند کسی در مقابلشان قرار بگیرد. آنها در این مقطع هماهنگ با منافع بیگانگان نقش‌آفرینی می‌کنند و در این فضا افرادی مانند برادران رشیدیان و شعبان بی‌مخ‌ها و دیگران خودفروشی می‌کنند و در خدمت سناریوی کودتا قرار می‌گیرند.

وی  جبهه سوم را جبهه بیگانگان و جبهه اصلی نامید و گفت: این جبهه به دنبال منافع خود هستند؛ هم دولت انگلیس که منابع خودش را از دست داده است و هم آمریکا که فکر می‌کرد می‌تواند در بهره‌برداری از منابع نفت ایران جایگزین انگلیس شود. اما مصدق با راهبرد و دیپلماسی که داشت نمی‌توانست تسلیم این برنامه آمریکا شود. سرانجام هم با انتخاب رییس‌جمهور آمریکا از طیف جمهوری‌خواهان شرایطی فراهم می‌شود که انگلیس و آمریکا هماهنگ شده و برنامه کودتا را تدارک می‌بینند.

نخستین شهردار تهران پس از انقلاب گفت: رویدادهایی که بطور اختصار به برخی از آنها اشاره کردم این موضوع را به ما نشان می‌دهد که ضمن محکوم کردن بیگانگان نباید خیلی به آنها خرده بگیریم؛ چراکه آن‌ها بطور طبیعی منافع ملی کشورشان را دنبال می‌کنند؛ این پایگاه استبداد در داخل کشور و پراکندگی و عدم انسجام داخلی است که زمینه و بستری برای حضور بیگانگان فراهم می‌کند.

توسلی افزود: امروز هم اگر انسجام و وحدت ملی در جامعه وجود نداشته باشد، باز هم بستری برای مداخله بیگانگان فراهم خواهد شد؛ بنابراین در شرایط بحرانی امروز، کودتای ٢٨ مرداد و فرآیندی که منتج به ٢٨ مرداد شده است، می‌تواند درس‌ها و عبرت‌های ارزنده‌ای برای جامعه ما و به خصوص مسئولان کشور باشد. بدانیم بدون حاکمیت ملی، انسجام و وحدت ملی فضا برای حضور نیروهای بیگانه فراهم خواهد شد.

وی ادامه داد: بحران اقتصادی طبیعتا نارضایتی به وجود می‌آورد و همین فضای نارضایتی فرصت را برای سوءاستفاده‌های مختلف به وجود می‌آورد. تجربه علل و زمینه‌های شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد نه تنها برای مسئولان بلکه برای تمامی آحاد ملت ایران یک تجربه و عبرت تاریخی و آموزنده به شمار می‌آید.

توسلی در خصوص علل ماندگاری نام مصدق در تاریخ کشور گفت: نگاهی که جامعه امروز ما و نسلی که هم عصر مصدق نبوده و فقط حواشی تاریخ را شنیده و حتی کمی عقب‌تر در ١٤ اسفند سال ١٣٥٧ اجتماع عظیم احمدآباد را شکل می‌دهد نشان‌دهنده  یک نوع پیوند تاریخی ملت ایران با راه مصدق است.

وی افزود: خود مصدق همیشه منع می‌کرد که از او مجسمه بسازند و شخص‌پرستی مطرح باشد. بنابراین آن چیزی که مطرح است، راه مصدق و تجربه تاریخی نهضت ملی ایران در دنباله‌روی از گفتمان مشروطه و مطالبات تاریخی ملت ایران است. دکتر مصدق در راستای همان قانون اساسی مشروطه قدم برمی‌دارد چراکه جنبش مشروطیت به دنبال این بوده که مشکلات راهبردی کشور ما را حل کند. اگر مصدق بحث ملی شدن صنعت نفت را مطرح می‌کند فقط به دنبال قطع ید انگلیس از نفت نیست بلکه هدف راهبردی او دفع سلطه فرهنگی انگلیس در داخل کشور است که کشور ما بتواند استقلال فرهنگی و اجتماعی پیدا کند. مصدق به دنبال این بود که به تدریج با اصلاح قانون انتخابات و شوراها زمینه‌های حاکمیت ملی را در کشور فراهم کند و مردم بر سرنوشت خودشان حاکم شوند.

توسلی ادامه داد: این گفتمان اصلی ملت ایران است که در طول تاریخ به دنبال آزادی، دموکراسی و حاکمیت ملی بوده است. زمانی که نهضت آزادی ایران در سال ١٣٤٠ تشکیل می‌شود، مهندس بازرگان در سخنرانی جلسه افتتاحیه نهضت می‌گوید ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی؛ سپس مسلمان بودن و ایرانی بودن و مصدقی بودن را توصیف می‌کند و می‌گوید ما شخص‌پرست نیستیم ما بدنبال راه مصدق هستیم.

منبع: خبرگزاری ایلنا – 28 مرداد97