راهبرد اصلاحات جامعه محور را ادامه دهیم

گفت و کو با محمد توسلی:

راهبرد اصلاحات جامعه محور را ادامه دهیم

نهضت آزادی ایران، از جمله احزاب موثر در پیروزی انقلاب اسلامی بود که مهندس مهدی بازرگان ، دبیر کل وقت آن، در مقام ریاست دولت موقت نشست و دکتر ابراهیم یزدی، دومین دبیر کل آن، در آن زمان از اصلی ترین مشاوران رهبر انقلاب محسوب می شد و به معاونت نخست وزیری و وزارت امور خارجه دولت موقت رسید. محمد توسلی که خود اولین شهردار تهران پس از انقلاب بود و حالا سمت دبیر کلی نهضت آزادی را بر عهده دارد، در گفت و گوی پیش رو در باره ماهیت انقلاب اسلامی و نقش نهضت آزادی در آن صحبت می کند.

    

چه اتفاقاتی منجر به خیزش و اعتراض و در نهایت انقلاب مردم در سال 57 شد؟

برای بررسی زمینه های حضور و مشارکت مردم در انقلاب سال 57، باید بستر تاریخی انقلاب را از انقلاب مشروطه مورد بررسی قرار داد.

آنچه در راهپیمایی های گسترده مردمی در روزهای تاسوعا و عاشورا سال 57 و سایر تجمعات بعدی مطرح می شد و در اسناد تاریخی آمده است، در اولویت اول شعار «مرگ بر شاه» و نفی استبداد بود. همین شعارها نشان می دهد خواسته اصلی مردم «آزادی» بوده است.

آزادیخواهی یکی از مطالبات اصلی مردم در راهپیمایی های سال 57 بود. این مطالبه از انقلاب مشروطه آغاز شده و در نهضت ملی ایران در دهه 30  ادامه داشته و سال های 39 تا 42 که کمی فضای سیاسی ایران باز شده بود، و جبهه ملی دوم و نهضت آزادی ایران تاسیس شده بود بار دیگر این مطالبات تاریخی مطرح و پیگیری شد.

بررسی رویدادهای اوایل دهه 40 نشان می دهد که شاه تصمیم گرفته بود برنامه های آمریکا را بجای دکتر امینی در ایران پیاده کند. برای این منظور  حادثه اول بهمن 1340 یعنی یورش کاماندوهای رژیم شاه در دانشگاه تهران انجام شد، که به همان بهانه دکتر امینی از نخست وزیری عزل شد.

بعد از محدودیت های فعالیت جبهه ملی دوم و نهضت آزادی در آن زمان، شاه نهاد روحانیت را که در جامعه مذهبی ایران نفوذ داشت مزاحم اجرای برنامه های خود می دید برای حذف این نهاد، در شهویور سال 41، بحث انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی را مطرح کرد که در آن موضوع آزادی شرکت زنان در انتخابات، اصلاحات ارضی و سوگند به کتاب آسمانی بجای قرآن مطرح شده یود. مراجع بزرگ حوزه قم؛  آیت‌الله خمینی، آیت‌الله شریعتمداری و آیت الله گلپایگانی با صدور بیانیه ای با این طرح به مخالفت برخاستند و طرفداران شاه این مخالفت را به عنوان ارتجاع سیاه در رسانه ها مطرح کردند.

در آن زمان رهبران نهضت آزادی ایران این تحلیل را داشتند که سناریویی در حال انجام است و در دیدارهایی که با مراجع داشتند و بیانیه هایی که صادر کردند با آگاهی بخشی نسبت به این برنامه رژیم اعتراض کردند.

همانطور که آقای سید حمید روحانی در جلد اول کتاب «نهضت امام خمینی»، چاپ اول، آورده اند، در پی اقدامات نهضت آزادی مراجع قم تغییر موضع دادند و مشکل اصلی را حکومت شاه و استبداد تشخیص دادند وآقای خمینی وارد عرصه سیاسی و مبارزه علیه استبداد شاه شدند و این مطالبات را دنبال کردند. در این جریان ماجرای حمله به فیضیه و رخداد 15 خرداد سال 42 و سپس اعتراض به کاپیتولاسیون و تبعید ایشان به ترکیه رخ داد.

بعد از تبعید امام اعتراضات به چه شکل منتهی به پیروزی انقلاب شد؟

بعد از 15 خرداد42 فضای سیاسی بسته شد و با توجه به گفتمان جهانی آن روز برای تحول، اعتراضات مسلحانه در دهه پنجاه شکل گرفت و نهایتا در سال 54 سرکوب شد. اما جنبش اجتماعی ایران در سال 54 چنان ظرفیتی داشت که به رغم سرکوب مبارزه مسلحانه، در جامعه مدنی ادامه پیدا کرد از جمله نهادهایی مثل جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر توسط نیروهای ملی و مسلمان تشکیل می شود که نقش موثری در باز کردن فضای سیاسی و تقویت جنبش اجتماعی و نهایتا در پیروزی  انقلاب دارد.

دیپلماسی انفلاب، اجتماعات مردمی از جمله برگزاری نماز عید فطر در سال های 56 و 57 در تپه های قیطریه، هجرت آقای خمینی به فرانسه  و بعد از آن برگزاری راهپیمایی های میلیونی مردم در روز تاسوعا (روزحقوق بشر) و سپس روز عاشورا که عملا رفراندم مردمی بود در  نفی رژیم استبداد سلطنتی شاه و پذیرش رهبری آیت الله خمینی.

هجرت آقای خمینی از عراق به «نوفل لو شاتو» فرنسه با  پیشنهاد و راهنمایی دکتر ابراهیم یزدی در اواخر مهر ماه 57 رخداد مهمی در تقویت جنبش اجتماعی و پیروزی انقلاب بود. اسناد رویدادهای 118 روزی که ایشان در نوفل لوشاتو بودند در جلد سوم  خاطرات دکتر یزدی تنظیم شده و در دست چاپ است.

حضور آقای خمینی در کشور فرانسه فرصت مناسبی بود که ایشان ضمن سخنرانی ها، مصاحبه ها و بیانیه های خود در بام رسانه های جهانی، مطالبات تاریخی ملت ایران را  مطرح نمایند؛ چون آزادی و حاکمیت ملت، کرامت انسانی و حقوق بشر، عدالت اجتماعی و جمهوریت مثل فرانسه و این که آزادی برای فعالیت و اظهار نظر دگراندیشان چون مارکسیست ها فراهم خواهد شد. این چشم اندازی که ایشان برای آینده انقلاب ایران ارایه دادند و در ایران بطور وسیع پخش می شد موجب تقویت جنبش اجتماعی ایران می شود. از طرفی بحران استبداد سیاسی و فرهنگی و انسداد سیاسی دیرین باعث می شود انسجام اجتماعی و مطالبات مشترک به وجود بیاید و ملت ایران مطالبات تاریخی خود را بر شعار «مرگ بر شاه» که نماد استبداد سیاسی بود و آزادیخواهی  متمرکز سازد.

مهندس بازرگان در مصاحبه با خبرنگار تلویزیون بلژیک در اردیبهشت 57 نیز گفته بود ملت ایران باید بین شاه و آزادی یکی را انتخاب کند و چاره ای نیست جز اینکه شاه برود. در شهریور 57 نیز نهضت آزادی به صراحت بیانیه  می دهد که شاه باید برود.

در جریان انقلاب همه احزاب و گروه های اجتماعی و قاطبه ملت ایران در صحنه حضور داشتند و بستر تعامل و انسجام ملی را فراهم ساختند تا نظام استبداد سلطنتی سرنگون شود و مردم با آزادی  بر کشور خود حاکمیت داشته باشند. اما تعامل و نقش دو جریان  نهضت آزادی و نیروهای ملی که بیشتر نقش بسیج روشنفکران و روحانیت مبارز که بیشتر  نقش بسیج توده ها را داشتند در این فرایند برجسته بود. واقعیت این است بدون حضور روحانیت و بسیج توده ها و همچنین بدون حضور روشنفکران دینی چون بازرگان که نقش مدیریت و جلب اعتماد روشنفکران را داشتند؛ هرگز تحولی برای کنده شدن ریشه استبداد سیاسی امکان پذیر نبود.

  در دوازده فروردین 58 نیز که بحث رفراندوم مطرح می شود مردم به استناد همان چشم اندازی که آقای خمینی مطرح کرده بودند در راستای مطالبات تاریخی خود به «جمهوری اسلامی» رای دادند تا بر سرنوشت خود حاکم شوند و کشور در مسیر توسعه قرار بگیرد.

آیا امروز نسل جوانی که به آرمان های شما باور دارد، از عملکرد شما در سال 57 رضایت دارند؟

بله، همه ملت ایران و به وبژه نسل جوان امروز این سوال ها را مطرح می کنند: چرا مطالبات تاریخی ملت ایران بعد چهار دهه محقق نشده است؟، چه عواملی موجب بروز بحران های جاری بوده اند؟ و ... نهایتا راهکارخروج از این شرایط چیست؟

ما قبل از انقلاب فقط دو بحران داشتیم. بحران سیاسی و بحران فرهنگی. اما امروز بعد از چهار دهه با بحران های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مواجه شدیم. در کنار آن هم بحران آب و بحران های زیست محیطی در کشور محسوس است. حال این سوال مطرح است چرا اینچنین شده است؟ طبیعی است نسل جوان از شرایطی که امروز پیش آمده است، راضی نباشد.

یعنی جوانان به دنبال تغییر دیگری هستند؟

لااقل می توان اطمینان داشت جوانان دیگر آن نگاه مثبت را به انقلاب ندارند. ارزیابی ما بر اساس  واقعیت های موجود این است که در این چهار دهه به رغم مشکلاتی که پیش آمده و نسل جوان متاثر از این رویدادها است، اما جامعه ما از جمله نسل جوان عموما از رشد و بلوغی برخوردار شده است که می تواند شرایط جامعه را تحلیل کند و آن راهکاری که سال 57 پیش روی ما بود را امروز نمی بیند.

به هر حال گروه هایی هم این تحلیل را دارند که باید با براندازی به این اهداف دست یافت.

بله، جریاناتی که از ابتدای انقلاب به دنبال براندازی بودند و مدام شعار سه ماه دیگر و شش ماه دیگر می دادند امروز در کنار قدرت های جهانی مثل آمریکا و اسرائیل و برخی کشورهای منطقه با استفاده از رسانه های گسترده خود به دنبال تبلیغ براندازی هستند. اما مردم آگاه جامعه ما توجه  دارند که پیامد چنین روندی فقط سقوط نظام نیست، بلکه فروپاشی کشور و تمامیت ارضی ایران خواهد بود؛ از اینرو مردم آگاه ما که تمامیت ارضی و حفظ ایران برایشان مهم است با چنین برنامه ای موافق نیستند، در حالی که رسانه های بیگانه تلاش دارند جامعه ایران را متاثر کنند اما شاخص های عینی نشان می دهد که مردم ایران عموما به این راهکار رضایت ندارند و هماهنگی خود را نشان نمی دهند.

ما می دانیم که ریشه مشکلات و انحرافی که پیش آمده مربوط به امروز و ساده نیست. اشخاصی چون مهندس بازرگان از ابتدای انقلاب به ریشه های این انحراف  در آثار خودشان پرداخته اند و ضمن آگاهی بخشی راه عبور از این شرایط را نشان داده اند و تاکید داشته اند که حل مشکلات جاری کشور نیاز به زمان و طی فرایندی طولانی اصلاحات از طریق اقدامات آگاهی بخش در جامعه  مدنی است.

راهبرد شما برای حل این انحرافات چه بوده است؟

همانطور که در مصوبات کنگره نهضت آزادی ایران در تیر ماه سال59 آمده است، راهبرد تاکید بر اصلاحات جامعه محور از طریق مبارزه قانونی، علنی و مسالمت آمیز بوده است. در این راستا، بعد از رخداد خرداد 60 و انسداد سیاسی حاکم در کشور عملا تنها گروهی که توانست در داخل کشور بماند و ایستادگی کند و از مطالبات مردم ایران و آرمان های انقلاب به اعتبار رهبران آن که از مدیران انقلاب چون بازرگان، سحابی ، صدر حاج سید جوادی ، ابراهیم یزدی، رضا صدر و... دفاع کند، نهضت آزادی بود. در چنین فرایندی  زمینه های تقویت جنبش اجتماعی فراهم  شد.

در این فرایند از جمله مهندس بازرگان در سال 61 کتاب «انقلاب ایران در دو حرکت» را  می نویسد که خلاصه پیام آن این است که اگر انقلاب پیروز شد شعار ما «همه با هم» بود، اما در مرحله بعد که انحراف پیش آمد شعار تبدیل به «همه با من» شد. مهندس بازرگان در سال 62 در اثر دیگری به نام «گمراهان»، سرگذشت و سرنوشت روحانیت مسیحیت و کلیسا را در طی قرون وسطا شرح می دهد و توضیح می دهد اروپا با چه هزینه هایی در این دوران طولانی مواجه شد و نهایتا زمینه های توسعه انسانی و پیشرفت فراهم می شود. همینطور به تدریج در آثار دیگری به مسائل و ریشه های مشکلات پس از انقلاب پرداختند از جمله در آثار « ناگفته های بعثت» و « آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» که بروز این گونه تلاش های آگاهی بخش  منجر به تقویت جنبش اجتماعی ایران می شود که دوم خرداد 76 را رقم می زند و به بازداشت های دهه هشتاد اعضای نهضت آزادی منتهی می شود اما باز هم مردم در اعتراض به این برخوردها  هم رای بالایی به آقای خاتمی دادند. به رغم ضربه سنگینی که جنبش اجنماعی در دو دوره ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد متحمل می شود در سال 92 با رأی اعتراض خود آقای حسن روحانی انتخاب می شود و این روند در سال 94 و 96 نیز تکرارمی شود. تداوم راهبرد اصلاحات جامعه محور می تواند زمینه های ارتقاء آگاهی مردم و تقویت بیش از پیش جنبش اجتماعی ایران را فراهم سازد و به تدریج مطالبات بر حق مردم تحقق پیدا کند.

منبع: هفته نامه صدا – 14 بهمن 97 (میثم سعادت)