پیشینه طرح های جمع‌آوری و تخلیه آب های سطحی شهر تهران

پیشینه طرح های جمع‌آوری و تخلیه آب های سطحی شهر تهران

مهندس محمد توسلی[1]

مهندسین مشاور گذرراه

اشاره

جاری شدن سیلاب های اخیر در استان های گلستان، کرمانشاه، فارس، لرستان و خوزستان هشدار و زنگ خطری برای مدیریت همه شهرهای کشور بود. میزان تلفات و خسارات سنگینی که این سیلاب ها در پی داشت در ذهن همه کارشناسان و مدیران کشور، چندين پرسش را پيش آورد از جمله: آیا راهکار کارشناسی برای  پیش بینی و پیشگیری از وارد آمدن اين هزينه­هاي سنگين وجود ندارد؟ جامعه مهندسی کشور در این زمينه چه جایگاهی دارد؟ چرا شهر تهران با وجود بارش های سنگین در سالهای اخیر، از چنین خساراتی مصون مانده است؟ و آیا این وضعیت حاصل یک اعمال مدیریت صحيح بر شهر تهران بوده و می‌تواند الگویی برای سایر شهرها باشد؟

براي يافتن پاسخ مناسب براي اين پرسشها بايد نگاهي به مطالعات انجام شده در دهه­هاي اخير در زمينه        جمع­آوري و تخليه آبهاي سطحي در كلانشهر تهران بياندازيم.

طرح يك پرسش كليدي

  اين پرسش يك پرسش كليدي است كه بايد در شرايط امروز مطرح و به آن پاسخ داده شود. «چرا سیلابهای اخیر که اغلب شهرهای کشور را گرفتار کرد، در شهر تهران جاري نشد و سالهاست که در پی بارندگیهای شدید، شاهد چنین سیلابی در سطح شهر نیستیم.» یافتن پاسخ برای این پرسش، می تواند مشکل بسیاری از شهرهای کشور را مشخص کند. ما در مدیریت دوسال اول انقلاب تلاش کردیم تا به زیر ساختها و نیازهای راهبردی شهر تهران بپردازیم، یکی از نیازهای اصلی آن زمان، مساله جمع آوری و دفع آبهای سطحی به ویژه در شرایط بحرانی بود. در آن دوران بعد از انقلاب مردم به خوبی به خاطر دارند که وقتی بارندگی شدیدی اتفاق می افتاد، جنوب شهر در آب غوطه ور می شد  و تردد در سطح شهر با مشکل روبرو می­گرديد. در واقع آب به سمت جنوب شهر سرازیر می شد و تمهیدی هم برای مهار و کنترل آن انجام نشده بود. برای نمونه        می توان به گزارش خبری پیامدهای سیلاب ناشی از بارندگی های هفتم فروردین سال 58  را که با عنوان «بدنبال بارندگی و سیلاب دیروز تهران صدها خانه و آلونک جنوب تهران آسیب دید» در کیهان هشتم فروردین 1358منتشر شد ، مراجعه کرد. به همین دلیل ما با بررسی مطالعاتی که در سال 1351 توسط مشاوران خارجی و داخلی انجام شده بود، کوشش کردیم در دو مرحله کوتاه مدت و دراز مدت برنامه­ریزی و اقدام کنیم. در اقدام کوتاه مدت، برای جمع­آوری و انتقال آب‌های سطحی محدوده جنوب تهران،  محلهای آسیب پذیر مورد مطالعه قرار گرفتند و طرح احداث کانال و انتقال و هدایت آبهای سطحی تهیه و اجرا شد. از جمله می‌توان به کانالهای اصفهانک سرخه حصار، خیابان فدائیان اسلام، چهارصد دستگاه نازی‌آباد، کوی ملکی زاهدی، سه دختران شهرری، یاخچی آباد، جنوب خاوران، خانی­آباد نو، شادآباد، پارک شریعتی، زهتابی قلعه مرغی، شریعتی، یافت آباد، قلعه نعمت آباد، تقی­آباد (سرخه حصار)، بهشتی (دو قطعه) اشاره کرد که در گزارش های سازمان بهسازی جنوب تهران به تفصیل آمده است. ابعاد کانال ها متناسب با وسعت حوزه آبگیر و حجم پیش بینی شده آب بین 1 x 1 متر تا 4 x 6 متر متغیر بود. اين كانالها در قسمتهایی سرپوشیده و در قسمتهایی روباز اجرا شده است. در نهایت بعد از سال 59، با وجود بارندگی­های شدیدی که اتفاق افتاد، در جنوب شهر دیگر سیلابی چون گذشته اتفاق نیفتاد.

طرح اجرایی مطالعات اولیه

اما در زمینه برنامه دراز مدت در سطح شهر؛ بايد گفت كه براي انجام مطالعات و تهیه طرح اجرایی، مطالعات اولیه‌ای که قبلا انجام شده بود در دستور کار قرار گرفت. سابقه مطالعات آبهای سطحی شهر تهران طولانی است. در سال های اوایل دهه چهل مهندسین مشاور ایرنکو مطالعاتی را انجام داده بود و در دو منطقه شرق و غرب تهران طرح هایی نيز اجرا شده بود. اما در سال های پيش از انقلاب، مطالعات جدیدی ابتدا با همکاری سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل متحد از سوي دو گروه مهندسان مشاور خارجی و ایرانی ( آلکساندر گیب و شرکاء، جان تیلر و پسران، تهران بستن و دکتر کوروس) برای سازمان آب منطقه ای تهران در سال 1351 آغاز و در سال های 54 و 56 مطالعات تکمیل و تصویب شده بود.

بر پایه این مطالعات اولیه؛ جمع آوری و تخلیه آب های سطحی محدوده 25 ساله به 9 حوزه آبریز تقسیم شده است (نقشه شماره 1)؛

-         حوزه شرقی

-         حوزه شمالی

-         حوزه کن و مسیل باختر

-         حوزه غربی

-         حوزه جنوب شرقی

-         حوزه جنوب غربی

-         و حوزه مرکزی شامل سه حوزه مشخص شده است.

بطور خلاصه در این مطالعات حوزه مرکزی با توجه به توپوگرافی محدوده به سه حوزه به شرح زیر تفکیک شده است ( نقشه شماره 2):

حوزه آبریز 17 شهریور؛ شامل منطقه شمال شرقی تونل موجود شهرداری از جمله آبهای سطحی محدوده خیابان 17 شهریور و خیابانهای مازندران، پیروزی و قسمتی از خیابان انقلاب.

حوزه آبریز خیام؛ این کانال از جنوب اراضی عباس آباد شروع شده و در امتداد خیابان حافظ ادامه یافته و از طریق خیابان خیام و خزانه به نهر فیروزآباد می ریزد.

حوزه آبریز نواب؛ کانال اصلی نواب آب های سطحی مناطق غربی تهران را جمع آوری و به کانال فیروزآباد و رودخانه سرخه حصار تخلیه می کند.

با پیگیریهای بعمل آمده نهایتا در اردیبهشت 1359 مطالعات حوزه 17 شهریور توسط شهرداری تهران طی         قرارداد شماره 247/ق – 59 به مهندسین مشاور «پارس کنسولت» واگذار شد. این مطالعات در مرداد 59 به شهرداری ارائه و در آبان 59 به تصویب رسید. بر اساس این مطالعات در حوزه شرقی و محور خیابان 17 شهریور با کمک شاخه­های فرعی بهار شیراز، خواجه نصیر، سبلان، مازندران، پیروزی و مجاهدین؛ از میدان خراسان بطرف شرق منحرف شده و از طریق جاده خراسان به رودخانه سرخه حصار تخلیه می شود. اجرای این طرح به تدریج طی سال های 1361 تا 1364 انجام شد و به مشکل شدید آبهای سطحی در محدوده خیابان 17 شهریور و محورهای مرتبط آن خاتمه داده شد.

مطالعات انجام شده در سال های اخیر

بر اساس گزارشهای موجود، در سالهای اخیر مطالعات متمرکزی در سازمان مشاور فنی و مهندسی شهرداری تهران انجام شده و پروژه های متعددی با همکاری مهندسین مشاور مختلف برای جمع آوری و هدایت             آبهای سطحی شهر تهران مطالعه و اجرا شده است. بطور مختصر و بر اساس گزارشهای موجود مجموعه تخلیه آبهای سطحی شهر در سه حوزه تنظیم شده است ( نقشه شماره 3):

-         در حوزه شمال‌غرب و غرب؛ آب رودخانه­های درکه، فرحزاد و کن و سر شاخه­های مرتبط منطقه غرب با کانال های روباز جمع آوری و نهایتا از طریق رودخانه کن  به دشتهای جنوب تهران هدایت می شود ( نقشه شماره 4).

-         در حوزه شمال، شمال شرق و شرق؛ آب رودخانه های ولنجک، دربند، گلابدره، کاشانک، جمشیدیه، دارآباد، سوهانک و مجموعه کانال های احداث شده محدوده شرق تهران چون تهرانپارس از طریق  مسیل باختر و کانال ابوذر به رودخانه سرخه حصار تخلیه می شود. سایر کانال های شرق تهران، شامل تونل 17 شهریور و سر شاخه­های آن و کانال های شهرداری و شهرزاد نیز در این قسمت به رودخانه سرخه حصار هدایت و تخلیه می شوند (نقشه شماره 5).

-         در حوزه محدوده مرکزی شهر که بصورت تونل احداث شده شامل تونلهای خیام و نواب و بهمنیار و سر شاخه های متعدد آن‌ها، آب های جمع آوری شده از طریق کانال فیروز آباد به رودخانه         سرخه حصار تخليه مي­شود. ( نقشه شماره 6).

طرح های بالا نشان می دهند که آب های اصلی حوزه آبگیر ارتفاعات شمال شهر که از طریق رودخانه ها وارد شهر می شوند، از طریق کانال های روباز پیش بینی شده به شرق و غرب تهران هدایت می شوند و هسته مرکزی شهر را کاملا حفاظت مي­كنند. آب های محدوده مرکزی شهر تهران از طریق کانالهای 17 شهریور، خیام و نواب که بصورت زیرزمینی طراحی و اجرا شده عمدتاً به رودخانه سرخه حصار تخلیه می شوند.

اجرای طرح های مطالعه شده

همانطور كه قبلا توضیح داده شد کانال 17 شهریور  در سالهای ابتدای دهه 60 اجرا و مورد بهره برداری قرار گرفت. اما اجراي کانال خیام که مطالعات مرحله دوم آن بعد از سال 1368 درشهرداری تهران توسط چند مشاور از جمله مهندسین مشاور عمران محیط زیست انجام شد، با استفاده از تسهيلات بانک جهانی طی سالهای 79 - 1375 زیر نظر خاکریز‌آب، مجری طرح توسط پیمانکاران مختلف داخلی و خارجی و با نظارت مهندسین مشاور مختلف از جمله مهندسین مشاور گنو اجرا شد.

اگر شهر تهران با برخورداري این زیر ساختها، در مقابل هجوم سیلابها حفاظت شده است، این راهکارهای مطالعاتی و پیشگیری از سیلاب می­تواند یک الگو و مدل موفق برای سایر شهرهای کشور در نظر گرفته شود. گزارش خسارات ناشي از جاري شدن سیلابهای اخیر در شهرهای استانهای گلستان، کرمانشاه، فارس، لرستان و خوزستان نشان می­دهد که شهرها آمادگی دفع آبهای سطحی را نداشته­اند. البته بحث طغیان رودخانه­ها و ساخت و ساز در حریم مسیلها و رودخانه ها هم مطرح است که باید به آن جداگانه پرداخت.

جمع‌بندی:

با توجه به تجربیات كسب شده از شهر تهران که به اختصار  به آنها اشاره شد و حاكي از آن است که با انجام  مطالعات و ایجاد زیرساختهای لازم از وقوع سیلابها جلوگیری شده است، می توان وضعیت زیرساختهای مشابه را در سایر شهرهای کشور مورد بررسی قرار داد. گزارش سیلابهای اخیر در بسیاری از شهر ها نشان         می­دهد که در آنها زیر ساخت های لازم وجود نداشته است تا با استفاده از آنها بتوان به موقع آبهای سطحی شهرو سیلابها تخلیه كرد.  البته در شهر اصفهان در سالهای قبل از انقلاب مطالعه اساسی برای شبکه فاضلاب انجام و اجرا شده و در زمينه كنترل آبهای سطحی نيز بايد همزمان اقدام شده باشد. برای پیشگیری از آسیبها و خسارات ناشی از این گونه حوادث طبیعی از جمله سیلابها، ضروری است كه موضوع در دستور کار وزارت کشور قرار گیرد تا با نظارت کلان ملی اطمینان حاصل شود در تمام شهرها این مطالعات صورت گرفته و زیرساخت های کارشناسی شده برای هدایت و تخلیه آبهای سطحی، احداث شده باشد.

منبع: فصلنامه جامعه مهندسین مشاور ایران- شماره 83 بهار 1398

---

[1] شهردار اسبق تهران*