رویکرد بازرگان به استبداد در دو گام

رویکرد بازرگان به استبداد در دو گام*

زنده یاد مهندس مهدی بازرگان و یارانشان از همان شهریور 1320 ریشه عقب ماندگی جامعه ایران را در دو عامل  اصلی «فرهنگ استبدادی» و «خرافات و پیرایه های مذهبی» می‌دیدند و در بیش از شش  دهه تلاش های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خودشان به این دو مشکل پرداخته اند.

فرهنگ استبدادی مشکل اصلی جامعه ما بوده و به تعبیر مهندس بازرگان سابقه 2500 ساله دارد و با توجه به تاثیرات عمیقی که در خلق و خوی ما ایرانیان و رفتارهای فردی و اجتماعی ما چون خصوصیات تکروی و نداشتن روحیه کار جمعی دارد، با اولویت از همان دهه 20 در بسیاری از آثار و اقدامات اجتماعی مهندس بازرگان  مورد توجه قرار گرفته است. در دهه 30 و چالش های پیش آمده در فعالیت های نهضت مقاومت ملی تشکیل نهاد «متاع» در سال 35 و ارایه سخنرانی «احتیاج روز» د ر سال 36 است که بعد از بیش از 60 سال همچنان احتیاج امروز جامعه ماست. ایشان در مدافعات دادگاه نظامی سال 43 از فرصت استفاده کردند و به تبیین این موضوع پرداختند: « چرا دچار استبداد شده‌ایم و چرا ما مخالف استبداد هستیم» (مجموعه آثار 6).

اما اقدام دیگری که در این راستا تاثیر گذار بوده است، تعامل تعالی بخش با روحانیت در مقاطع مختلف از جمله در شهریور سال 1341 است که رژیم استبدادسلطنتی پس از ایجاد محدودیت برای فعالیت جبهه ملی دوم و نهضت آزادی، «لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی» مبنی بر «شرکت زنان در انتخابات، اصلاحات ارضی و سوگند به کتاب آسمانی بجای قرآن» را مطرح می‌کند. مراجع بزرگ چون آیت الله خمینی، آیت الله شریعتمداری و آیت الله گلپایگانی طی بیانیه‌ای با آن مخالفت می‌کنند که با واکنش گسترده « ارتجاع سیاه»! در رسانه ها  روبرو می شود. مهندس بازرگان و یاران ایشان که متوجه اهداف این برنامه شدند ضمن دیدار با مراجع و صدور سه بیانیه که در اسناد تاریخی به تفصیل آمده است، نگاه مراجع را به مشکل اصلی جامعه یعنی استبداد سیاسی و نماد آن شاه جلب کردند. 

رویدادهای بعدی از جمله رخداد 15 خرداد 42 وحضور روحانیت در عرصه عمومی و مبارزات ضد استبدادی هماهنگ با جنبش اجتماعی در دهه 40 و 50 زمینه پیروزی انقلاب سال 57 را فراهم می‌کند.  سوابق این رویداد تاریخی در اسناد تاریخی آمده است. در انقلاب سال 57 عموم ملت ایران و احزاب و گروه‌های سیاسی حضور داشتند، اما تعامل و همکاری روشنفکران دینی چون مهندس بازرگان و روحانیت مبارز چون آقای خمینی نقش اصلی در پیروزی انقلاب داشتند. البته روحانیون مبارز بیشتر نقش بسیج توده ها و روشنفکران بیشتر نقش مدیریت انقلاب را داشتند. اما هیچکدام  به تنهایی قادر به سر انجام رساندن انقلاب نبودند. اما مطالبه و شعار اصلی مردم در راهپیمایی‌ها « مرگ بر شاه» و نفی استبداد بود یعنی ما «آزادی» می‌خواهیم.

به این ترتیب با تعامل روشنفکران دینی با روحانیت مبارز و حضور آنان در عرصه عمومی و تقویت جنبش اجتماعی در بهمن ماه سال 57 نماد استبداد سیاسی حذف می‌شود. این «گام اول» از جمله پیامد تلاش های راهبردی مهندس بازرگان و روشنفکران دینی است که در آن شرایط تاریخی محقق شده است.

اما «گام دوم»، پس از انحرافی که از مطالبات مردم در انقلاب به وجود می‌آید و بتدریج برخلاف چشم اندازی که آقای خمینی در مدت اقامت خود در نوفل لوشاتو بر بام رسانه های جهانی برای آینده جمهوری اسلامی تصویر می‌کنند، با اضافه شدن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی، آغاز می شود. ایستادگی در مقابل این انحراف و آگاهی بخشی به تدریج در دولت موقت، شورای انقلاب، مجلس اول تا آخرین روزهای حیات تا سال 73. آثار متعدد ایشان در این دوره روند آگاهی بخشی و نشان دادن زمینه های انحراف و راهکار های نظری و عملی برای عبور از استبداد دینی را به وضوح  نشان می‌دهند. آثار: انقلاب ایران در دو حرکت، گمراهان، مجموعه آثار «انقلاب اسلامی»، مجموعه آثار «بازیابی ارزش‌ها»، ناگفته های بعثت، ... و نهایتا «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» بطور مستند بر جدایی نهاد دین و روحانیت از دولت و قدرت بر پایه آموزه های قرآنی، عقلانیت و تجربه بشری تاکید دارند.

آن چه در قرون وسطی بر جامعه اروپا در دوران حاکمیت کلیسا و روحانیت در قدرت گذشته  و در اثر «گمراهان» بازرگان سرگذشت و سرنوشت آن توصیف شده است، جامعه ما عموما طی چهار دهه گذشته به همین جمع بندی رسیده و آثار بسیاری از فرهیختگان نشان می‌دهد که راهکار واقع بینانه برای خروج از بحران‌های جاری کشور تحول درون حوزوی «پارادایم شیفت»، از نگاه شیخ فضل الله نوری به نگاه آخوند خراسانی است. در این نگاه روحانیت در جایگاه طبیعی خود در عرصه عمومی قرار می‌گیرد و به رسالت آگاهی بخشی خود طبق آموزه های قرآنی و سیره پیامبران عمل می‌کند. البته تحقق این امر نیاز به زمان و برجسته‌تر شدن این مطالبه در عرصه عمومی و پذیرش به موقع حاکمیت برای اجرای آن بصورت مسالمت آمیز دارد. 

*چکیده تنظیم شده سخنان مهندس توسلی در میزگرد برنامه بزرگداشت بیست و پنجمین سالگرد در گذشت مهندس مهدی بازرگان در خصوص پاسخ به چرایی حضور روحانیت در قدرت بعد از انقلاب -26 دیماه 1398

.