بازگشت به قرآن و توسعه ملی در اندیشه طالقانی

بازگشت به قرآن و توسعه ملی

در اندیشه طالقانی

محمد توسلی

محور های بحث:

1-      طالقانی و بازرگان از همان شهریور 1320 ریشه مشکلات اصلی و عقب ماندگی جامعه را در دو عامل «فرهنگ استبدادی» و «پیرایه ها و خرافات مذهبی» می دانستند و تلاش های فرهنگی – اجتماعی خودشان را در طول حیات خود در همین راستا برنامه ریزی و متمرکز کردند. این فرایند در آثار و اقدامات آنان کاملا مشهود است.

2-      راهبرد «بازگشت به قرآن» برای برخورد با مشکل تاریخی «پیرایه ها و خرافات مذهبی» در جامعه ایران محور اصلی تلاش های فرهنگی و اجتماعی طالقانی را در طول حیاتشان تشکیل می‌دهد. طالقانی با شناختی که از مبانی تاریخی اسلام سنتی در حوزه و پیشگامان تاریخی آن در تاریخ دویست ساله ایران از جمله در انقلاب مشروطه چون شیخ فضل الله نوری دارد در عرصه های مختلف در طول چند دهه با بازگشت به محکمات قرآنی برای زدودن پیرایه ها و خرافات مذهبی از فرهنگ عمومی جامعه که موجب عقب ماندگی جامعه شده تلاش پیگیر و آگاهی بخش داشته اند.

3-      برگزاری کلاس های منظم آموزش قرآن در مراکز مختلف به ویژه شب های جمعه در مسجد هدایت، همکاری و مشارکت در تشکیل نهادهای مدنی از جمله سخنرانی ها در این نهاد های مدنی بخشی از تلاش آگاهی بخش ایشان را در این راستا تشکیل می دهد.

4-      طالقانی علاوه بر تدوین و انتشار دستاوردهای پژوهشی قرآنی خود در «پرتوی از قرآن»، برای نشان دادن ریشه های تاریخی پیرایه ها وخرافات مذهبی که در اعماق فرهنگ عمومی جامعه رسوخ کرده است در سال 1334 دست به انتشار کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» میرزای نائینی و اضافه کردن مقدمه و پاورقی های توضیحی و آگاهی بخش آن کردند و بطور ایجابی با زمینه های نگاه اسلام فقاهتی سنتی که خرافات را در جامعه گسترش داده برخورد می کند.

5-      مواضع سیاسی طالقانی در طول چند دهه  از جمله در بنیانگذاری نهضت آزادی ایران در سال 1340 و حمایت از کار جمعی و ایستادگی  در مقابل مستبدان و دیدگاه های اسلام سنتی منادی خرافات به ویژه در چند ماه حیات خود در رویدادهای بعد از پیروزی انقلاب، نگاه راهبردی طالقانی را در خصوص رفع موانع توسعه ملی  به تصویر می‌کشد. همان نگاهی که مهندس بازرگان و یاران ایشان در طول جهار دهه گذشته پیگیری و این فرایند آگاهی بخشی را تقویت کرده اند.

6-      اگر پیشنیاز اجرای برنامه های توسعه ملی، رفع موانع اصلی توسعه در جامعه ایران بوده است و اگر مسائل فرهنگی جامعه ما چون زمینه های تاریخی خرافات مذهبی و فرهنگ استبدادی از موانع اصلی عقب ماندگی جامعه ما بوده است؛ طالقانی و بازرگان را می توان از پیشگامان تدارک برنامه های توسعه ملی و حرکت بسوی مدرنیته قلمداد کرد.

محمد توسلی

3 تیر 1398

بازگشت به قرآن و توسعه ملی

در اندیشه طالقانی

مقدمه:

به مناسبت برنامه نکوداشت چهلمین سالگرد در گذشت آیت الله سید محمود طالقانی (1358- 1289) مایلم در خصوص تبیین رویکرد راهبردی پیشگامان روشنفکری دینی چون طالقانی، بازرگان و سحابی که همواره به رفع موانع اصلی توسعه ملی تاکید داشته اند، البته  با تمرکز بر رویکرد طالقانی، بپردازم. با امید به این که برخی ابهامات برطرف و فرایند گذار به توسعه ملی در ایران تقویت شود.

تعاریف:

ابتدا به تعریف چند واژه کلیدی مطرح شده در بحث می پردازم:

توسعه (Development) فرایندی همه جانبه است که معطوف به بهبود تمامی ابعاد زندگی مردم جامعه است. ابعاد مختلف توسعه ملی عبارتند از توسعه سیاسی، توسعه اقتصادی، توسعه فرهنگی و اجتماعی و توسعه امنیتی (دفاعی)

مدرنیته (Modernity)  فرایندی است که از سده پانزدهم که نهاد کلیسا از قدرت کنار رفته، یعنی جدایی دین از دولت، آغاز شده و زمینه های توسعه و تحول در خلق و خوی و خصوصیات انسان، به ویژه آگاهی فرد از اختیار و آزادی و حقوق شهروندی ، و حاکمیت انسان بر سرنوشت خود فراهم شده است.

زمینه های شکل‌گیری شخصیت طالقانی:

شخصیت سید محمود طالقانی فرزند سید ابوالحسن در مرحله اول در محیط خانوادگی شکل گرفته است. پدر او روحانی سرشناس و روشنفکری است که وابستگی به وجوهات حوزوی ندارد و از شغل تعمیر ساعت ارتزاق می‌کرد. پدر او با عباسقلی بازرگان پدر مهدی بازرگان از همان سالهای بعد از کودتای 1299 ارتباط و همکاری اجتماعی داشتند و در جلساتی که با عنوان «البلاغ» در منزل پدر مهندس بازرگان برگزار می شد به سوالات مذهبی مطرح در آن دوران پاسخ می‌کفتند. در آن جلسات اشخاصی چون شریعت سنگلجی و حکمی زاده صاحب اثر « اسرار هزار ساله» شرکت می کردند. در سال 1303 وقتی منزل عباسقلی بازرگان میزبان این جلسات است، طالقانی 14 ساله و بازرگان 17 ساله هستند. در واقع از همان جا این دو نوجوان به عنوان دو دوست با هم ارتباط داشتند و زمینه های مشترک شکل گیری شخصیت شان و ارتباطات خانوادگی و اجتماعی آن‌ها آغاز می شود. با این پیشینه طالقانی به حوزه می رود و بعد از این که دوره حوزه قم را می گذراند، به نجف می رود، بعد به اصفهان و نهایتاٌ از آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری بنیانگذار حوزه علمیه قم درجه اجتهاد می گیرد و در سال 1316 به تهران باز می‌گردد.  البته بازرگان هم در دوران رضاشاه بورس می‌گیرد و به فرانسه می رود و هفت سال آن جا ضمن تحصیل با جوهر تمدن غرب آشنا می شود، تا مجددا در سال های قبل از شهریور 1320 در کنار هم قرار می‌گیرند. در این دوره طالقانی، علاوه بر تاثیرات محیط خانوادگی، در دوران تحصیل خود در حوزه با اندیشه های پیشگامان مراجع حوزوی چون سید جمال، کواکبی و مراجع دوران مشروطه چون آخوند خراسانی، میرزای نائینی و شیخ فضل الله نوری آشنا می شود و راه خود را با توجه به چالش های پیش رو برای خدمت انتخاب می کند.

برنامه های راهبردی طالقانی

مبانی گفتمانی طالقانی و بازرگان، دو محور اصلی دارد: بحث فرهنگ استبدادی به عنوان مشکل تاریخی ما و بحث پیرایه‌ها و خرافات مذهبی. از نگاه آنان این دو عامل در واقع مانع اصلی توسعه ملی و عامل اصلی عقب ماندگی ما است. آن ها با بهره گیری از تجربیات ناموفق گذشتگان چون سید جمال، حکمی زاده و... راهبرد اصلاح تدریجی سنت و آماده کردن فضای فرهنگی و اجتماعی جامعه برای حرکت بسوی مدرنیته را انتخاب کردند تا از طرف مقابل با واکنش شدید مواجه نشوند و راه برای ادامه راه هموار باشد. در این برنامه این آیه قرآن را سرلوحه برنامه هایشان قرار دادند که «ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم»، و معتقد بودند تا تحول فرهنگی و اجتماعی به تدریج در جامعه به وجود نیاید، امکان هیچ نوع تحولی وجود ندارد. به ویژه با توجه به این واقعیت که در ایران موانع تاریخی خرافات مذهبی با زمینه های فرهنگ استبدادی 2500 ساله در هم آمیخته و طی این فرایند را با پیچیدگی بیشتری نسبت به فرایند تحولات قرون وسطی در اروپا روبرو ساخته است. در راستای چنین برنامه راهبردی طالقانی همراه بازرگان و سایر شخصیت های همسو؛ فعالیت های فرهنگی و اجتماعی خود را بعد از شهریور 1320 که فضای سیاسی نسبتا باز می شود آغاز و تا واپسین ایام حیات خود تداوم می بخشند تا موانع توسعه ملی برطرف و حرکت بسوی مدرنیته امکان پذیر شود.

 طالقانی در اولین سرمقاله خود در مجله دانش آموز با استناد به حدیث معروف «اِذا التبست علیکم الفتن، کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن» (هنگامی که فتنه ها همچون پاره های شب تاریک شما را در خود پیچید بر شماست که به قرآن تمسک جویید)، بحث بازگشت به قرآن را به عنوان محور اصلی و راهبرد خرافه زدایی تاریخی و  بازگشت به سرچشمه ذلال وحی و فطرت و عقلانیت بشری مطرح می‌کند و این راهبرد در طول حیات و آثار آن زنده یاد پیگیری شده است.

پرتوی از قرآن طالقانی

طالقانی در اثر «پرتوی از قرآن» خود که نگاهی نو به آموزه های دینی داشت و به تدریج به ویژه در فرصت تاریخی زندان سران و فعالین نهضت آزادی در اوایل دهه چهل، البته با همکاری دکتر محمد مهدی جعفری، تکمیل و نهایتا در 6 جلد منتشر شده است؛ نقش راهبردی در زدودن خرافات و برداشت های ناصواب از معارف انسانی آموزه های قرآنی ایفاء می کند. در خصوص آزادی همچنین عدالت اجتماعی طالقانی بحث های مفصلی دارد. شاید طالقانی اولین کسی است که در تفسیر آیه «إِنَّا عَرضْنَا الاَمانَةَ عَلی السَّمَـاواتِ والأرْضِ وَالْجِبَالِ فَأبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَها واشْفَقْنَ مِنْهَا وحَملهَا الإِنْسَـانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً» ( احزاب-72)، می‌گوید: واژه «الامانه» که یک بار در قرآن آمده به معنی «اختیار»ی است که خدا به انسان داده است. این انسان است که بین مجموعه خلقت و آفرینش از اختیار یعنی همان «آزادی» برخوردار است. این نگاه راهبردی طالقانی است، یعنی او انسان را انسان مختار و آزاد می داند و در مقدمه جلد اول پرتوی از قرآن که در سال 42 در زندان نگارش شده تاکید می کند: «اندیشه آزاد و اختیار در عمل از امتیازات آدمی است،...اگر چنین پرتو هدایتی بر نفوس نتابد ارزش آدمی که همان عقل و اختیار و گزیدن است از میان می رود...». همچنین او به استناد «لا اکراه فی الدین» به شدت
می ایستد و می گوید دین قابل اکراه و اجبار نیست. انسان ها باید به اختیار خودشان راه را انتخاب کنند. همچنین در پرتوی از قرآن و بطور متمرکز در اثر «اسلام و مالکیت» به فضیلت عدالت اجتماعی و نقش اساسی آن در هموار کردن راه کمال انسان  می پردازد.

باز نشر اثر تنبیه الامه میرزای نائینی

در سال های بعد از کودتای 32 طالقانی کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» میرزای نائینی را که نقش موثری در آگاهی بخشی دوران مشروطیت داشت و به دست فراموشی سپرده شده بود با اضافه کردن مقدمه و پاورقی هایی با قلم روان و قابل استفاده نسل امروز نقش راهبردی در نشان دادن انحرافات مذهبی و موانع فرهنگی و راهکارهای خروج از این موانع اساسی را با هوشمندی نشان می دهد که امروز نیز مورد نیاز جامعه ماست. 

برنامه های آموزشی طالقانی

طالقانی از همان  اوایل دهه بیست کار آموزشی خود را آغاز می کند. ابتدا  نهاد «کانون اسلام» را با کمک های مالی آقای محمدعلی مهیاری تاسیس می کند که در آن اشخاصی چون مهدی بازرگان، یدالله سحابی همکاری دارند و مجله دانش آموز را منتشر می‌کند. مقالات مهندس بازرگان چون مذهب در اروپا و مطهرات در اسلام ابتدا در این مجله چاپ می شد. مخاطبان طالقانی نسل نوجوان و جوان بودند. من در خاطراتم آورده ام  که در همین دوران از ایشان دعوت کردیم تا در محله‌ای که ساکن بودیم برای ما نوجوانان درباره 15 شعبان سخنرانی کند. با اشتیاق پذیرفت و فلسفه انتظار را با حذف گزاره های متداول، صرفا «امید به آینده» توصیف کردند. تن صدایشان هنوز در گوش من طنین دارد. سپس در دوره بعد در مسجد هدایت برنامه های آموزشی خود را پیگیری می‌کند و برنامه های شب جمعه تفسیر طالقانی فضای تاثیر گذاری در شکل‌گیری شخصیت اعتقادی و فرهنگی - اجتماعی نسل جوان و دانشجویانی چون مصطفی چمران، عزت الله سحابی، ابراهیم یزدی، مهدی بهادری نژاد و... بود که در طول چند دهه راه آن پیشگامان را دنبال کردند و در تحولات جامعه نقش آفرین بودند.  

از همان سال 36 که خود من به عنوان دانشجو شاهد بودم، طالقانی ارتباط نزدیک با انجمن اسلامی دانشجویان داشت. شب های جمعه که ما به مسجد هدایت می رفتیم و در برنامه های انجمن، خصوصا به مناسبت ها چون جشن عید فطر، همیشه طالقانی در برنامه ها حضور پررنگ داشت و نماز جماعت به امامت آقای طالقانی برگزار می شد.

طالقانی در عرصه اجتماعی

در زمینه اجتماعی هم طالقانی همراه بازرگان و سحابی از همان دوران دهه بیست به این جمع بندی می رسند که مشکل اصلی جامعه ما فرهنگ استبدادی است و خروجی فرهنگ استبدادی؛ تک روی، خودخواهی، خود برتر بینی و نداشتن روحیه کار جمعی است.، بنابراین برای زدودن فرهنگ استبدادی، تشکیل و تقویت نهادهای مدنی و مشارکت در این نهادها ضروری است.

در دوران نهضت ملی ایران طالقانی ارتباط و همکاری نزدیکی با دکتر مصدق داشت. بعد از کودتای 28 مرداد هم بنا به ضرورت اجتماعی در کنار آیت الله سید رضا زنجانی و دیگر یاران وارد نهضت مقاومت ملی می شوند. پس از تشکیل جبهه ملی دوم در سال 1339، باز آن ها  به عنوان اعضای شورای مرکزی جبهه ملی دوم ورود می کنند که در کنگره سال 41 جایگاه برجسته ای دارند.

در سال 40 هم زمانی که نهضت آزادی ایران تشکیل می شود، طالقانی جزو بنیانگذاران است و تا پایان عمر عضو این نهاد اجتماعی بود. در ساختار حزب هم به عنوان یک روحانی هیچ حق ویژه ای برای خودش قائل نبود. در شورای مرکزی نهضت آزادی، طالقانی یک رای داشت، بازرگان یک رای داشت، یک جوان هم که آن جا عضو بود یک رای داشت. طالقانی با این کار عملاٌ درس دموکراسی را به نسل ما آموزش داد. اگر هم حق ویژه ای برای طالقانی وجود داشت، در حوزه فکر و اندیشه و آگاهی بخشی است، که او آن وظیفه را مانند همه پیامبران انجام می داد.

خرافات مذهبی  و استبداد موانع اصلی توسعه ملی

همان گونه که به اختصار به تلاش های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی طالقانی اشاره شد او از اوایل دهه بیست در همه آثار و سخنرانی هایش به ویژه در اثر «پرتوی از قرآن» خود تلاش می کند  با خرافه زدایی از آموزه های قرآنی و معارف اسلامی زمینه های آشنایی جامعه به ویژه نسل جوان را با مبانی درست آموزه های دینی آشنا کند و فرهنگ استبدادی و خرافات مذهبی را در یک فرایند تلاش های فرهنگی و اجتماعی با همکاری بازرگان و سحابی اصلاح کند تا با بازگشت جامعه به آموزه های توحیدی و انسانی بسترهای لازم برای توسعه ملی فراهم شود. طالقانی در مقدمه بازنشر تنبیه الامه در سال 34 می نویسد: « راه رهایی از این محیط تاریک را در عالم نورانی قرآن یافته که طالب به «عالم توحید» رهنمون می شود: توحید ذات، توحید قدرت، توحید حیات، توحید قیمومیت، توحید نظامات و روابط و قوانین جهان، توحید اراده، توحید فکر و قوا و اراده بشر...» 

 

جمع بندی

پیشنیاز اجرای برنامه های توسعه ملی، رفع موانع اصلی توسعه در جامعه ایران بوده است. با توجه به نقش و تاثیرات عمیق مسائل فرهنگی جامعه ما چون زمینه های تاریخی خرافات مذهبی و فرهنگ استبدادی که از موانع اصلی عقب ماندگی جامعه ما و گذار به دموکراسی و تحقق حقوق اساسی ملت بوده است و امروز بعد از چند دهه نیز رسالت اصلی روشنفکران جامعه ما تلاش برای گذار از سنت به مدرنیته و تحقق توسعه ملی است ؛ می توان طالقانی و بازرگان را از پیشگامان تدارک برنامه های توسعه ملی و حرکت بسوی مدرنیته قلمداد کرد.

منبع: متن خلاصه و مقاله به مناسبت چهلمین سال در گذشت آیت الله طالقانی که در مجموعه مقالات چاپ شده است – آبان 1398