مبانی نامگذاری میادین و معابر شهر تهران

مبانی نامگذاری میادین و معابر شهر تهران

در نامه ای به مدير مسئول مجله آدينه

آقاي مسعود بهنود در مقاله محققانه و ارزشمند خود زير عنوان "كار دشوار مصدقي بودن" در شماره‌هاي 94 و 95 (مرداد و شهريور ماه 1373) آن مجله ضمن ارائه تحليلي از رويدادهاي 30 تير سال 31 و 28 مرداد سال 32 نوشته‌اند :

«بايد از شادروان توسلي اولين شهردار پس از انقلاب ايران گله داشت كه با وجود آن همه تأكيد مصدق، خيابان پهلوي سابق را مصدق نام نهاد»

خداوند را شكر مي‌گزارم كه با فضل و رحمت او مي‌توانم ضمن پاسخ به "گله دوستانه" نويسنده محترم با استفاده از اين فرصت پيرامون مسئله نام‌گذاري معابر شهر تهران در دو سال اول انقلاب اسلامي توضيحاتي را براي اطلاع عموم بنويسم.

در مورد نكته‌اي كه نويسنده محترم تذكر داده‌اند يادآوري اين مطلب ضروري است كه تأكيد مرحوم دكتر مصدق اين بوده است كه در دوران حيات سياسي و به ويژه تصدي نخست‌وزيري كه قدرت سياسي را در اختيار دارند از نام ايشان در نام‌گذاري‌ها استفاده نشود و مجسمه ايشان را نسازند و اگر نام و عكس ايشان مورد تعرض و بي‌حرمتي قرار گرفت دستگاه‌هاي انتظامي و قضايي واكنشي نداشته باشند.

اين نظر هماهنگ با سيره سياسي و روش تربيتي دكتر مصدق براي برخورد با فرهنگ استبدادي و شخص‌پرستي رايج در كشور و هويت بخشيدن به نقش مردم و زمينه‌سازي براي حاكميت ملت در اداره جامعه بوده است.

درنظام‌هاي استبدادي گذشته تاريخ كشور ما حاكمان سياسي وقت از نام‌گذاري اسامي و ساخت و نصب مجسمه خود و هر نوع مطرح شدن نامشان خوشحال مي‌شدند و مردم استبدادپذير نيز كه براي خود ارزش و هويتي قائل نبودند و شاه را ظل‌الله مي‌دانستند، همه ارزشها و امكانات را براي نزديكي به مراكز قدرت نثار قدوم مبارك! آنان مي‌ساختند. اما تقدير مردم از ارزشهاي شخصيت‌هاي تاريخي كه زير سلطه آنان قرار ندارند ازجمله از طريق استفاده از نام آنان در نام‌گذاري‌ها و گرامي‌داشت خدمات و راه و روش آنان كه جنبه تربيتي مفيد نيز مي‌تواند داشته باشد در نظرات مكتوب دكتر مصدق مورد انكار نبوده است.

همين اصول و مباني در نام‌گذاري‌هاي بعد از انقلاب مورد توجه قرار گرفته است.

همانطور كه نويسنده محترم نيز متذكر شده‌اند، درجريان راهپيمايي‌هاي بزرگ سال 57 به ويژه بعد از 26 ديماه (فرار شاه) مردم اسامي شخصيت‌هاي تاريخي مورد علاقه خود را بر خيابان‌ها و ميادين اصلي شهري مي‌نوشتند و در شعارهاي راهپيمايي‌ها (ازجمله ميدان شهدا و چهارراه مصدق) نيز تكرار مي‌كردند. بعد از پيروزي انقلاب از آنجا كه مسئوليت نام‌گذاري خيابان‌ها بعهده شهرداري تهران است در همان روزهاي اول تصدي اداره شهر تهران شورايي از فعالين گروه‌هاي اجتماعي
ملي ـ اسلامي دوران انقلاب زير نظر آقاي خسرو منصوريان معاون امور اجتماعي و رفاه شهرداري تهران تشكيل گرديد كه به كار نام‌گذاري معابر شهري نظارت داشت. شوراي مزبور ضوابطي را براي تغيير نام خيابان‌ها و انتخاب نام جديد آنها پيشنهاد نمود و پس از تصويب شوراي معاونين شهرداري تهران اين ضوابط، چارچوب و مبناي نام‌گذاري‌ها قرار گرفت. اهم اين ضوابط تا آنجا كه به خاطر دارم بشرح زير بود :

1-    در نام‌گذاريها از فرهنگ و ارزشهاي انقلاب استفاده شود.

2-  براي گراميداشت خدمات شخصيت‌هاي ملي ـ اسلامي تاريخ گذشته كشور مستقل از گرايش‌هاي فكري از نام آنان استفاده شود.

3-    از نام شخصيت‌هاي انقلاب كه در قيد حيات هستند استفاده نشود.

4-    اسامي حتي‌المقدور كوتاه بوده و براي بازگويي سهل باشند.

5-    در چارچوب ضوابط فوق از اسامي پيشنهادي مردم در نامگذاريها استفاده گردد.

مروري بر اسامي جديد معابر، ميادين و پاركهاي شهر تهران در دو سال اول انقلاب رعايت اصول و ضوابط فوق را نشان مي‌دهد.

* برخي از اسامي ارزشهاي فرهنگي انقلاب را منعكس نموده‌اند مانند :

انقلاب ـ استقلال ـ برزگر ـ بعثت ـ پاسداران ـ پرستار ـ پيام ـ‌ پيام‌آوران ـ توحيد ـ جمهوري اسلامي‌ ـ دانشجو ـ دهقان ـ دهكده ـ راستي ـ رسالت ـ رضوان ـ زحمتكشان ـ زمزم ـ سپاه ـ سنگر ـ شورا ـ شهدا ـ شهيد گمنام ـ طلوع ـ ـ قدس ـ قلم ـ قيام ـ كارگر ـ كشاورز ـ كوثر ـ لاله ـ مبارزان ـ محصل ـ ملت ـ معراج ـ نبرد ـ نياكان ـ هجرت ـ ياران ـ يادآوران ـ ياور (2)

*  نام شخصيت‌هاي ملي ـ اسلامي و خدمت‌گزاران تاريخ دويست ساله اخير در نامگذاري تعدادي از خيابانها استفاده شده :

جلال آل احمد ـ سيدجمال‌الدين اسدآبادي ـ اقبال لاهوري ـ اندرزگو ـ صادق اماني ـ باقرخان‌ـ صمد بهرنگي ـ حنيف‌نژاد ـ مصطفي خميني ـ مهدي رضايي ـ ستارخان ـ آيت‌اله سعيدي ـ دكتر علي شريعتي ـ شمشيري ـ طيب ـ (حاج مهدي) عراقي ـ آيت‌اله كاشاني ـ دكتر حسين فاطمي ـ فدائيان اسلام(3) ـ قائم مقام فراهاني ـ دكتر محمد قريب ـ سپهبد قرني‌ـ كريم پور شيرازي ـ مدرس ـ مصدق ـ استاد مطهري ـ دكتر محمد مفتح ـ
ملك المتكلمين ـ ميرزاي شيرازي ـ ميزا كوچك‌خان ـ ميرزاي كرماني ـ كامران نجات‌الهي ـ دكتر محمد نخشب ـ محمد نريمان ـ نواب صفوي ـ شيخ فضل‌اله نوري ـ هرندي ـ
محمد همايون (2)

*  برخي نام‌گذاري‌ها ، شخصيت‌هاي ملي ـ اسلامي تاريخي را گرامي داشته‌اند :

آسيه ـ ابوذر ـ ابوذر غفاري ـ ابومسلم خراساني ـ انصار ـ اوستا ـ بلال حبشي ـ پاتريس لومومبا ـ حُر ـ حمزه ـ سميه ـ سهروردي ـ شيخ صدوق ـ شهرزاد ـ عمار ـ غذير ـ فتح ـ فرخي يزدي ـ لقمان حكيم ـ مالك اشتر ـ مسلم ـ مقداد ـ ميرداماد ـ ماني ـ ياسر (2)

*  برخي نام‌گذاري‌ها حوادث مهم تاريخي گذشته كشور را يادآوري نموده‌اند:

پانزده خرداد ـ دوم ژوئن ـ سي‌تير ـ شانزده آذر ـ هفده شهريور (2)

*  برخي از نام‌گذاري‌هاي ديگر اسامي شهرها و مكانهاي تاريخي را منعكس نموده‌اند :

آذربايجان ـ اروميه ـ استانبول ـ بندرانزلي ـ خرمشهر ـ فلسطين ـ نوفل لوشاتو (2)

*  اسامي ميدان امام حسين ـ خيابان انقلاب ـ ميدان انقلاب ـ خيابان آزادي ـ ميدان آزادي فرهنگ عاشورا و حركت ضداستبدادي انقلاب را تصوير مي‌كند كه در شعارها و محتوي حركت اسلامي مردم منعكس بوده است.

*  اسامي "خيابان مجاهدين" ، "ميدان شهدا" ، "خيابان پيروزي" ، فرهنگ و شعار" ،
"جهاد ـ شهادت پيروزي" انقلاب را بيان مي‌كند. در حالي كه ميدان شهدا (ژاله سابق) پس از 17 شهريور سال 57 توسط مردم نام‌گذاري شده بود.

دو خاطره :

*  خيابان قديم شميران را مردم در جريان راهپيمايي‌هاي تاسوعا و عاشورا بنام مرحوم طالقاني نام‌گذاري كرده بودند. از آنجا كه حفظ آن مغاير ضوابط تعيين شده توسط شوراي نام‌گذاري بود موضوع حضوري با ايشان مطرح شد. ايشان ضمن تأييد ضوابط مذكور از پيشنهاد نام دكتر شريعتي به مناسبت موقعيت "حسينيه ارشاد" در اين خيابان به گرمي استقبال كردند.

بعد از درگذشت مرحوم طالقاني در 19 شهريور سال 1358 خيابان تخت جمشيد سابق به نام ايشان نامگذاري شد.

*  در چارچوب ضوابط تعيين شده براي نام‌گذاري، شوراي نام‌گذاري نام هيچ يك از شخصيت‌هاي انقلاب ازجمله حضرت امام خميني رهبر فقيد انقلاب را در نام‌گذاري‌هاي شهر تهران استفاده نكرد.

درحالي كه در همان ماه‌هاي اول انقلاب بسياري از شهرستان‌ها خيابان اصلي شهر را به نام پهلوي سابق بود به نام امام خميني نام‌گذاري كرده بودند. ظاهراً اين تفاوت رويه نامگذاري بين شهر تهران و ساير شهرهاي كشور موجب سعايت شده بود. روزي مرحوم آيت‌اله لاهوتي به دفتر كارم در شهرداري تهران آمدند و در حالي كه بسيار مضطرب به نظر مي‌رسيدند گفتند :

در قم عده‌اي عليه شما جوسازي كرده‌اند ..... و مي‌گويند چرا در شهر تهران محلي بنام "امام" نامگذاري نشده است". موضوع را با مرحوم طالقاني مطرح كردم و از ايشان نظر خواستم مرحوم طالقاني ضمن توضيحاتي گفتند : "شما بايد در مورد امام استثناء قايل شويد". ضمن مشورت با حاج سيداحمدآقا براساس توصيه‌اي كه امام از پاريس براي انتخاب محل اقامت خود در تهران كرده بودند كه محل اقامت ايشان در قلب شهر و در كنار مردم باشد ميدان سپه و خيابان سپه كه در مركز شهر قرار دارد به نام ايشان نام‌گذاري شد.

در خاتمه جا دارد ياد شادروان توسلي مديرعامل اسبق سازمان بهشت‌زهرا را كه از خدمتگزاران و از مبارزان ملي قديمي بوده‌اند و بخاطر تشابه اسمي با ايشان چنين اشتباهي رخ داده است گرامي داريم و براي ايشان طلب رحمت و غفران الهي نماييم.

محمد توسلي

73/8/15

(1)  پرونده شوراي نام‌گذاري شهر تهران و نامه‌هاي مردم به وضوح تمايلات مردم را در نام‌گذاري‌هاي انجام شده نشان مي‌دهد.

(2) به نشريات راهنماي شهر تهران كه در سالهاي 58 و 59 منتشر شده است ازجمله به جزوه راهنماي خطوط اتوبوس و ميني‌بوس هديه شركت واحد اتوبوسراني تهران و حومه كه در آن اسامي جديد و قديم خيابان‌ها، ميادين و پارك‌هاي شهر تهران آمده است مراجعه شود.

(3)  تنها نام گروه سياسي كه به مناسبت ارتباط تاريخي با "رزم‌ آرا " در نام‌گذاري‌ها استفاده شده است.