گزارشی از عملکرد شهرداری تهران در دو سال اول انقلاب

مصاحبه با مهندس محمد توسلی، اولین شهردار تهران بعد از انقلاب:

گزارشی از عملکرد شهرداری تهران در دو سال اول انقلاب

سابقه مختصری از وضعیت شهرداری قبل از انقلاب در حوزه های نیروی انسانی، وضعیت درآمدی، ساختار اداری وطرح تفصیلی ارائه نمایید؟

در انقلاب مشروطه اولین بلدیه در شهر تهران تشکیل می شود. قبل از انقلاب 43 شهردار و بعد از انقلاب نیز تاکنون 13 شهردار مسئولیت مدیریت شهر تهران را به عهده داشته اند. در سال های قبل از انقلاب  دکتر غلامرضا نیک پی که تحول بزرگی در مدیریت شهری پدید آورد وآخرین شهردار قبل از انقلاب مهندس جواد شهرستانی بود که فرد مسلمان وسلیم النفسی هستند و قبل از 22 بهمن 57 استعفای خود را به رهبر فقید انقلاب تسلیم کردند.
از منظر ساختار اداری،  شهرداری تهران یک ساختار اقتدار گرا و یک مدیریت متمرکز دارد که شهردار تهران با مجموعه هایی که زیر نظر دارد این ساختار تمرکز گرا را مدیریت می کند.

قبل از انقلاب اگرچه انجمن شهر وجود داشت اما عملا شهردار تهران کارگردان اصلی بود. شهردار تهران  به لحاظ پروتوکل سیاسی در سطح وزرا بود و عملا با نظر و تایید شاه انتخاب می شد. به لحاظ اداری هم زیر مجموعه وزارت کشور بود و حکم شهردار توسط وزیر کشور تنفیذ می شد.

امروز نیز به رغم  تصریح جایگاه شورا ها در اصول فصل هفتم قانون اساسی، به دلیل همین ساختار تمرکز گرایانه و محدودیت های قانون،  شورای شهر با گذشت چهار دوره ، هنوز نمیتواند نقش مهمی در سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها و نظارت بر عملکرد مدیریت شهرداری ایفا کند.

طرح جامع تهران در سال 49 تصویب شد و طرح های تفصیلی در سال52 برای اجرا به شهرداری تهران ابلاغ گردید. در آن دوران شورای طرح و بررسی به ریاست شهردار تهران مسئولیت نظارت بر اجرای  طرح تفضیلی را به عهده داشت.

جمعیت تهران و تعداد مناطق شهرداری و نحوه پراکنش آنها را توضیح دهید؟

جمعیت شهر تهران اوایل انقلاب حدود 5/4 میلیون نفر بود. برای این که نگاهی به قبل بیندازیم بد نیست به این آمارها در خصوص جمعیت تهران توجه داشته باشیم.
سال 1335........5/1 میلیون نفر /  سال1345.......7/2 میلیون نفر /  سال 1355.....5/4 میلیون نفر

بین سالهای 45 تا 55 یک رشد قابل ملاحظه  جمعیت را در تهران شاهد هستیم. بعد از سال 1350 که قیمت نفت به طور چشم گیری بالا رفت، سیل مهاجرت به تهران نیز افزایش قابل توجهی پیدا کرد. جمعیت تهران در سال 90 حدود 8 ملیون بود. قبل از انقلاب تهران 12 منطقه شهری داشت. این تقسیم بندی مناطق هیچ تناسب علمی با مساحت، جمعیت و هویت این مناطق نداشت

تعداد کارکنان، کارمندان وکارگران شهرداری در آن مقطع را به تفکیک بفرمایید؟

جمعیت نیروی انسانی شهرداری در اوایل انقلاب حدود 50-45 هزار نفر شامل کارگران و کارمندانی بود که با شهرداری همکاری داشتند. از این تعداد حدود هفت هزار نفر کارمند  و بقیه را کارگران تشکیل می دادند، که البته امروز کارگران در شرکت های خدماتی بخش خصوصی جذب شده اند.

آیا تهران در آن مقطع دارای طرح تفصیلی بوده، بر چه اساس پروانه ساختمانی صادر می شد؟

براساس ضوابط طرح تفصیلی که از سال 1352 ابلاغ شد  پروانه ساختمانی صادر می شد. مطابق آن ضوابط دربرخی از مناطق تراکم 120در صد و برخی 180 در صد  و... پروانه ساخت صادر می شد و البته در برخی مناطق خاص مطابق ضوابط طرح تفصیلی پروانه بر اساس تراکم 300 تا 600  در صد صادر می شد؛ مانند ساختمان های بهجت آباد یا ساختمان هایی که در حاشیه بزرگراه شهید چمران واقع شده اند.

حریم  و محدوده قانونی شهر تهران در آن مقطع داری چه مختصاتی بوده است؟

طبق مصوبات طرح جامع و تفصیلی قرار بوده در طی 25 سال( هر 5 سال اضافه شود ) توسعه پیدا کند. ولی در سال 56 عملا کل حریم وارد محدوده ی توسعه می شود، به جز غرب محدوده مسیل کن.

 میزان درآمد شهرداری در ان مقطع ومنابع درآمدی آن را بفرمایید ؟

بودجه شهرداری بعد از انقلاب 2 میلیارد و 500 میلیون تومان بود و منابع آن علاوه بر عوارض نوسازی که حدود 5 درصد آن را تامین می کرد عمدتا از محل تعرفه های معاملات و عوارض گمرکی و امثال این ها بود. این بودجه به تدریج افزایش پیداکرده است. در سال68  به 145 میلیارد تومان و امروز به 14 هزار میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است که البته این رقم مربوط به بخش نقدی بودجه شهرداری است. بخش دیگر بودجه  تحت عنوان بودجه تعهدی از محل فروش املاک، تراکم و... تامین می باشد. امروز بین 70-60  درصد بودجه از محل فروش تراکم ها تأمین می شود.

پراکنش توزیع امکانات و خدمات شهری در شهر تهران در مناطق مختلف و بررسی شاخص عدالت در پایان مقطع تصدی گری جنابعالی در شهرداری را بفرمایید؟

   در آستانه انقلاب مناطق شمالی شهر شرایط مرغوب تری داشت و سرمایه گذاری ها بیشتر در شمال شهر متمرکز بود.  طبیعی بود که ما بعد از انقلاب توجه ویژه ای به جنوب شهر تهران داشته باشیم. به همین منظور سازمان عمران جنوب تهران تقویت شد و مدیران قوی در آن مستقر شدند و خود بنده هفته ای یک روز وقتم  به مناطق جنوبی شهر اختصاص داشت. منابع خوبی برای این مناطق به دست آوردیم. عربستان سعودی در سال 57 مبلغ 100 میلیون دلار برای توسعه جنوب تهران کمک کرده بود که در اختیار بانک مرکزی بود. این کمک با هدف کاهش فاصله طبقاتی و جلوگیری از انقلاب انجام شده بود. از طریق دولت موقت پیگیری شد و این پول به حساب شهرداری واریز شد و صرف عمران و توسعه این مناطق گردید.

یکی از مشکلات مناطق جنوب شهر موضوع سیلابها بود که با اجرای طرح تقویت و بازسازی مسیل ها مشکل آب گرفتگی مرتفع شد.

آسفالت معابر اصلی جنوب تهران، فعالیت  چشمگیر دیگری بود که در مقایسه با وضعیت قبلی کاملا مورد توجه قرار گرفت.

از خدمات اساسی دیگری که  میتوان اشاره داشت  حفاظت از زمین های آزاد جنوب شهر بود که به  فضای سبز تبدیل شد.  می توان به پارک ایجاد شده در خیابان شهید رجایی یا پارک بزرگی که در شرق ترمینال جنوب به بهره برداری رسیده است اشاره کرد.

اقدام مهم دیگر رسیدگی به مشکل گود های جنوب شهر تهران بود که افراد زیادی در آن ساکن بودند و زمانی که بارندگی در شهر رخ می داد زندگی در آنجا مختل می شد. اولین انتخابات رسمی شوراها در سال 58 (سه ماه بعد از انقلاب) در گود های جنوب تهران انجام شد و با کمک خود گودنشین ها وبا استفاده از نیروهای داوطلب، گودنشین ها به محل های دیگری اسکان داده شدند و گود ها امروز بصورت بوستان در آمده و چهره جنوب تهران متحول شده است.

قیمت مسکن در مناطق مختلف تهران را به تفکیک بالاترین و پایین ترین نرخ و با ذکر محلات ارائه فرمایید؟

در سال 57 قیمت آپارتمان به طور متوسط  متری 4 هزار تومان بود. اما بعد از انقلاب در سال 58 این قیمت کاهش پیدا کرد و به طور متوسط به 1000 تا 2000 تومان هر متر مربع رسید.

مختصات ساختار اجتماعی تهران از منظر آسیب ها و چالش های موجود در آن مقطع را بفرمایید؟

بعد از انقلاب، شرایط اجتماعی ویژه ای حاکم بود. از یک سو التهاب ناشی از شور و شوق مردم و از سوی دیگر کار شکنی در مدیریت شهری نه فقط از سوی ضد انقلاب بلکه ناشی از بی نظمی و مداخله برخی از نهاد ها شرایط خاصی را پدید آورده بود که فقط با کمک روابط انسانی می توانستیم با آن چالش ها برخورد کنیم. در آن زمان آقای منصوریان معاونت اجتماعی بودند. یکی از انتظارات مردم حذف نام های وابسته به رژیم گذشته از معابر و میادین شهر بود و نیاز بود که متناسب با فرهنگ انقلاب نام گذاری ها صورت گیرد. کمیته ای متشکل از افراد با سابقه اجتماعی-سیاسی تشکیل شد که زیر نظر آقای منصوریان و تحت نظر مستقیم بنده فعالیت می کرد. یکی از ضوابط این بود که جهت گیری های سیاسی در این نام گذاری ها دخالت داده نشود و از همه افرادی که در مبارزات ملت ایران نقش داشته اند استفاده شود و از نام اشخاصی که در قید حیات هستند نیز استفاده نشود.

به طور مثال با استفاده ار شعار رایج مردم در راهپیمائی ها که:"نهضت ما حسینی  رهبرما خمینی" و ادامه راه امام حسین (ع) انقلاب و آرمان اصلی انقلاب هم آزادی بود، مسیر اصلی راهپیمائی ها،  میدان فوزیه به "امام حسین (ع)" ، خیابان شاهرضا به "انقلاب" ، میدان 24 اسفند به "انقلاب "و خیابان آیزن هاور به "آزادی" و در نهایت میدان شهیاد به میدان "آزادی" نام گذاری شد. از جمله خیابان کورش چون نزدیک منزل آقای طالقانی بود در دوران راهپیمایی، مردم آن را خیابان آیت الله طالقانی نامگذاری کرده بودند که مغایر ضوابط مصوب بود. خدمت آقای طالقانی رفتیم و مشکل را با ایشان مطرح کردیم. فرمودند چه نامی مورد نظرتان است؟ گفته شد چون حسینه ارشاد در این خیابان واقع شده است و حسینه ارشاد هم با نام دکتر شریعتی شناخته می شود "دکتر شریعتی"، گفتند چه نامی بهتر از آن.

از اقدامات اجتماعی دیگر میتوان به حذف پرورشگاه ها اشاره کرد. شهرداری تهران تعداد زیادی پرورشگاه داشت و کودکان زیادی که کنار خیابان رها می شدند و یا بی سرپرست بودند در پرورشگاه ها نگهداری می شدند. معاونت اجتماعی اعلام کرد چه کسانی داوطلب نگهداری از این کودکان هستند؟ متقاضیان زیادی داوطلب پذیرش این مهم شدند و به این ترتیب، تمام بچه ها ی موجود در پرورشگاه ها، در اختیار خانواده ها  قرار گرفتند و حتی لیست انتظار برای دریافت کودکان جدید به وجود آمد.

کارکردهای سیاسی شهرداری تهران در طول زمان چه بود،( قبل و بعد از انقلاب)؟

شهرداری تهران همواره نهاد سیاسی- خدماتی بوده است. شهردار تهران طبق پروتوکل در حد وزیر بود و شاه در انتخاب وی مداخله می کرد.

ما بعد از انقلاب باور داشتیم که شهرداری بایستی یک نهاد خدماتی باشد و ما بر این اساس هیچ عملی که شائبه عملکرد سیاسی حزبی داشته باشد، نداشتیم. تا زمانی که من در انتخابات مجلس اول نامزد ستاد همنام شدم همکاران شهرداری اطلاعی از سوابق سیاسی بنده نداشتند.

در یک نگاه کلی به کارنامه کاری خود در دوران صدارت شهرداری تهران، مهمترین و بنیادی ترین ا قدامات و فعالیت های پایه گذاری شده و به ثمر رسیده و نیز کارهای نا تمام را بفرمایید؟

* از همان اسفند 57 دو پروژه را در شهرداری کلید زدیم. اولین پروژه دموکراتیزه کردن انتخاب شهردار بود چون ما خودمان را موقت می دانستیم. یک گروه کارشناسی تشکیل شد که بحث شورا ی شهر را مطالعه و تدوین کند. بطور خلاصه خروجی این مطالعات از طریق وزارت کشور در اختیار  دولت موقت قرار گرفت و مرحوم مهندس بازرگان با علاقه مندی روی آن اظهار نظر کردند و نهایتا در شورای انقلاب تصویب شد و با پیگیری های مرحوم آیت الله طالقانی در مرحله بعد نیز در اصول فصل هفتم قانون اساسی قرار گرفت.

*گروه دیگری برای آماده کردن ساختار شهر تهران برای انتخابات شورا ها تشکیل شد که خروجی آن اصلاح 12 منطقه موجود و تعریف 20 منطقه جدید در تهران با معیارهای علمی بود. بطوری که هر منطقه به چند ناحیه و هر ناحیه به چند محله  تقسیم می شد. بر این اساس تهران به 20 منطقه، 120 ناحیه و 340 محله تا مسیل کن تقسیم بندی شد. مناطق 21 و22 نیز در غرب مسیل کن پیش بینی شده بود که بعدا اضافه شده است. شهید رجایی که آن زمان وزیر آموزش وپرورش بودند با پیشنهاد ما مناطق آموزش و پرورش را با مناطق جدید تهران هماهنگ کردند. از همان اسفند 57  با همکاری مردم داوطلب شورای محلات تشکیل شده بود و با شهرداری همکاری بسیار نزدیک و مفیدی داشتند و با آغاز جنگ این شوراها پایگاه اجتماعی برای پشتیبانی از جنگ بودند.

*پروژه دوم توجه به مسائل و مشکلات  ترافیک و زیست محیطی تهران بود که از اسفند 57 برای کاهش این مشکلات در سه سطح کوتاه مدّت، میان مدّت و بلند مدّت برنامه ریزی شد. در برنامه ی کوتاه مدّت: در هسته ی مرکزی شهر به دلیل کمبود سطح معابر و کاربری های اداری-تجاری  مشکل ساختاری و ترافیکی وجود داشت. گروه کارشناسی شش ماه کار فشرده ای انجام داد و طرح محدوده ترافیکی هسته مرکزی شهر را آماده کرد که در آن پنجاه خیابان مرکزی شهر یک طرفه شد و در آنها برای اولویت دادن به حمل و نقل عمومی خط ویژه اتوبوس رانی اختصاص یافت. در شهریور 58 اولین مرحله آن آغاز شد. این طرح با اصلاحات جزئی که در مراحل بعدی داشت به عنوان یک ضرورت تا کنون مورد استفاده قرار می گیرد.  

*برنامه میان مدّت: توسعه معابر شهری و توسعه شبکه بزرگراهی بود. مثل بزرگراه همت، بعثت و شرق تهران که در واقع یک نوع پیگیری اجرای طرح جامع و تفصیلی شهر و توسعه شبکه ارتباطی تهران بود.

*برنامه بلند مدّت: پیگیری پروژه مترو و قطار شهری تهران بود که قبل از انقلاب مطالعه شده و اجرای آن آغاز شده بود. بعد از انقلاب اجرای آن عملا متوقف شده بود. ابتدا مدیریت آن تقویت شد و مرحوم مهندس عبدالحسین ابراهیمی که از مدیران و کارشناسان شاخص بودند مدیریت آنرا قبول کردند. سازمان شرکت مترو و پروژه مترو تقویت و بازنگری شد. از جمله به پیشنهاد ایشان خط 1 مترو که تا ایستگاه حقانی پیش بینی شده بود تا تجریش ادامه پیدا کرد. برای اجرای کار بطور فشرده تا سال 59 پیگیری می شد. متأسفانه در اواخر سال 59 دولت  وقت با اجرای آن مخالفت کردند. در سال 65 به همت آقای هاشمی رفسنجانی که در مجلس بودند دوباره پروژه مترو پیگیری شد.

*در زمینه آبهای سطحی  شهر تهران، مشاور قوی (پارس کنسولت) برای  مطالعه اساسی انتخاب شد. پروژه مطالعه شده در سال های بعد به ویژه در دوره آقای کرباسچی از جمله با فایننس بانک جهانی اجرای آن پیگیری شد و به این نیاز راهبردی شهر تهران پاسخ داده شد.

*در زمینه اقتصاد شهری مطالعه پروژه ای در سال های قبل از انقلاب  در وزارت بازرگانی مطرح شده بود که خود بنده به عنوان کارشناس ترافیک در جریان آن بودم. بعد از انقلاب این پروژه به شهرداری منتقل شد، هدف اصلی این پروژه پاسخ به نیاز مردم در زمینه کاهش قیمت میوه و تره بار از طریق حذف واسطه ها و تنظیم ارتباط  تولید کننده با مصرف کننده بود. در این طرح یک میدان مرکزی و تعدادی میادین اقماری در سطح مناطق و نواحی شهری پیش بینی شده بود. زمین میدان مرکزی در جنوب تهران جانمائی، انتخاب و محصور شد. و تعدادی از میادین اقماری از جمله میدان قزل قلعه نیز اجرا و مورد بهره برداری قرار گرفت. این پروژه مهم اقتصاد شهری نیز در مراحل بعدی پیگیری و انجام شده است و امروز نقش کلیدی آن در اقتصاد شهری کاملا برجسته است.

*در خصوص حمل و نقل عمومی بین شهری هم قبل از انقلاب اجرای ترمینال جنوب شروع شده بود. بعد از انقلاب این ترمینال تکمیل شد و شرکت های اتوبوس رانی بر اساس قانونی که  تدوین شد به صورت تعاونی سازماندهی شدند و از هسته مرکزی شهر به ویژه خیابان شمس العماره به ترمینال جنوب منتقل شدند. برای آینده نیز ترمینال هایی در غرب، شرق و شمال شهر پیش بینی شده بود. برای ترمینال غرب زمین میدان آزادی انتخاب شد و مطالعات آن آغاز گردید که در مراحل بعد پیگیری، تکمیل و مورد بهره برداری قرار دارد. در شمال شهر ترمینال آرژانتین پیش بینی شده بود که سال ها ست بطور محدود مورد بهره برداری است. در شرق تهران این پروژه در دست ساخت است.

*در مدیریت شهرداری سعی شد از کارکنان موجود استفاده شود. به رغم شرایط انقلاب فقط ازحدود یازده نفر خارج از کارکنان شهرداری در سطح معاونت استفاده کردیم. با استفاده از نظرخواهی کارکنان، شایسته ترین افراد برای مسئولیت های مختلف انتخاب شدند. این شیوه مدیریت مشارکتی موجب ایجاد رضایت و همکاری صمیمی تر کارکنان گردید.

بحران ها و چالش های شهر تهران را بفرمایید و اگر امروز شهردار تهران بودید برای رفع مشکلات آن چه می کردید؟

 یکی از چالش ها اصلی مدیریت شهر تهران، دموکراتیزه کردن کامل مدیریت شهرداری است که شورای شهر در جایگاه طبیعی خود یعنی سیاست گزاری، برنامه ریزی و نظارت بر عملکرد مدیریت شهر قرار گیرد. راهکار اصلاح این روند تقویت قانون شورا هاست تا تعداد افراد شورا متناسب با جمعیت شهر اضافه شود و شورای شهر واقعا  شورای شهر باشد نه شورای شهرداری. ما تا تحقق این راهبرد فاصله زیادی داریم اما در همین چهار دوره شوراهای شهر گام های خوبی برداشته شده ولی نیاز به پیگیری و تلاش بیشتری است.

مشکل ترافیک و محیط زیست کلانشهر تهران از چالش های جدی است که کاهش آنها  نیاز به کار کارشناسی دارد. موضوع جابجایی پایتخت که اخیرا توسط مجلس برای رفع این مشکل تصویب شده است نشا ن می دهد که در مجلس نیز نگاه کارشناسی مورد توجه قرار نگرفته و بررسی آن به کار گروه دولت واگذار شده است. به نظر بنده اگر کار کارشناسی صورت گیرد راهکارهای عملی تر وکم هزینه تر وجود دارد.

مشکل اصلی(75در صد)  زیست محیطی و آلودگی هوای تهران و سایر شهرهای بزرگ کشور استفاده از خودروی سواری است اخیرا مشکل استفاده از بنزین تولید پالایشگاه های پترو شیمی هم به آن اضافه شده است.

راهکارهای کارشناسی شده برای کاهش این مشکلات تقویت حمل و نقل عمومی برای سفرهای متوسط و طولانی و ایجاد و توسعه شبکه دوچرخه رانی در سطح شهر برای سفرهای متوسط و کوتاه و همچنین تقویت سیستم پیاده روی برای سفر های کوتاه شهری است.

در بسیاری از کشور های توسعه یافته و حتی در حال توسعه از این راهکارها استفاده کرده اند و این مشکلات را کاهش داده اند. به عنوان نمونه فرانسه که خود تولید کننده خودرو سواری است، شبکه مترو شهر پاریس آنقدر توسعه یافته است که هر شهروند با فاصله ی 300متری به ایستگاه مترو دسترسی دارد. در برخی از شهر های اروپایی تا 80 در صد سفرها با دوچرخه انجام می شود. اما  ما برای کاهش مشکل ترافیک راهکاری را انتخاب کرده ایم که بسیاری برای دور زدن طرح زوج و فرد، دو خودرو تهیه و مشکل آلودگی هوا را تشدید کرده اند!
با توجه به مشکلات بحرانی شهر تهران و راهکار های کارشناسی یاد شده آیا در شرایط کنونی مدیریت کلانشهر تهران مجاز است، بجای تقویت حمل ونقل عمومی به ویژه مترو، اعتبارات محدود کنونی را صرف پروژه های بزرگ مربوط به تسهیلات بیشتر برای خودرو سواری کند؟

منبع: نشریه افق، دو هفته نامه مدیریت شهری، اول بهمن ماه 1392 (مصطفی دینی)