"كليد علمي وحي الهي در " سير تحول قرآن

كليد علمي وحي الهي در " سير تحول قرآن "

محمد توسلی:

يكي از آثار ارزشمند و ماندگار زنده ياد مهندس بازرگان كتاب "سيرتحول قرآن" است كه نهايتاً در سال 1386 بصورت دو مجموعه آثار 12 و 13 توسط بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان تدوين و در اختيار علاقمندان و پژوهشگران قرآني قرار گرفته است. در بيستمين سالگرد درگذشت مهندس بازرگان مايلم در اين نوشتار به سابقه تاريخي اين اثر، مباني و روش انجام مطالعات و ارائه اين ابتكار علمي و پژوهشي و همچنين ارزش‌هاي فرهنگي ـ اجتماعي به ويژه معرفتي اين اثر مرحوم مهندس بازرگان اشاراتي داشته باشم:

1

تدوين اين اثر در سال 1344 در زندان برازجان آغاز و به تدريج در دو جلد منتشر شد. جلد اول كتاب شامل سه بخش سير تحول لفظي، سير تحول موضوعي و همچنين سير تحول محتوايي قرآن است كه بصورت متمم جلد اول نهايتاً در سال 1362 يعني پس از 18 سال به چاپ رسيد. جلد دوم شامل مجموعه جداول و نمودارهايي است كه مبناي موضوعات جلد اول است و در سال 1359 منتشر شد. كليه جداول و نمودارهاي پيچيده اين اثر ابتدا در زندان برازجان با دقت بسيار بالا بطور دستي توسط مرحوم مهندس بازرگان تهيه شد و در سال‌هاي بعد با همت و پشتكار آقاي مهندس عبدالعلي بازرگان ترسيم و براي چاپ آماده گرديد. ويرايش جديد اين اثر با استفاده از رايانه و نرم‌افزارهاي جديد در سال 1376 آغاز و پس از ده سال تلاش همكاران بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان و كوشش و پيگيري شركت سهامي انتشار در سال 1386 در دو مجموعه آثار 12 و 13 به چاپ رسيد. البته در مجموعه آثار جلد 12، سير تحول لفظي قرآن (از جلد اول) و مجموعه جداول و منحني‌هاي مشخصه سوره‌ها و جداول و مدارك مربوطه (جلد دوم) تنظيم شده است و در مجموعه آثار جلد 13 علاوه بر سير تحول موضوعي قرآن (از جلد اول) و سير تحول محتوايي قرآن (متمم جلد اول)، جمله شناسي قرآن كه در سال 1356 منتشر شده نيز به اين مجموعه اضافه شده است. 

2

موضوع بررسي ترتيب نزول آيات قرآن كه مهندس بازرگان در سير تحول قرآن به آن پرداخته است سابقه تاريخي دارد. در گذشته به روايات و رخدادهاي تاريخي براي تقسيم به آيات مكي و مدني استناد مي‌شد كه خيلي قابل اعتماد، منسجم و هماهنگ نيست. اما مستشرقين به ويژه تئودور نولدكه (1930) و بلاشر (1973) در مطالعات ترتيب نزول آيات قرآن پيشگام بودند. اما مهندس بازرگان با استفاده از روش رياضي آماري و تحليل محتوايي گام بلند و ماندگاري در اين راستا برداشته است.

جرقه اوليه در ذهن مرحوم مهندس بازرگان توجه به اين نكته بوده است كه طول متوسط آيات قرآن در طول سالهاي نزول آيات (حدود 23 سال) افزايش پيدا كرده است و از سوي ديگر مهندس بازرگان باور داشت آيات قرآن كه نازل شده از سوي خداوند است نمي‌تواند با نظمي كه در خلقت و آفرينش وجود دارد هماهنگ نباشد. اين انگيزه قوي بود كه مهندس بازرگان را ياري رساند تا با استفاده از دانش رياضي و آماري خود نهايتاً به جداول شماره 11 تا 15 سير تحول قرآن برسند كه در آن ها ترتيب نزول همه آيات قرآن مشخص شده است و مي‌تواند راهنمايي ارزشمند براي همه علاقمندان و پژوهشگران قرآن باشد.  

3

در اين مطالعات مهندس بازرگان نشان داده‌اند كه طول متوسط آيات (تقسيم تعداد كلمات هر سوره بر تعداد آيات آن) از عدد 18/2 به عدد 04/42 افزايش پيدا كرده است. علاوه بر طول متوسط در سير مطالعات، سه شاخص ديگر شامل طول غالب (تعداد كلمات آيات داراي فراواني بيشتر هر سوره)، ارتفاع و دامنه را نيز تعريف مي‌كنند كه براي تفصيل بيشتر، علاقمندان مي‌توانند به دو جلد مجموعه آثار 12 و 13 و يا به نشريه "سير تحول قرآن، كليد علمي وحي الهي" گزارش مراسم رونمايي مجموعه آثار 12 و 13 كه در انجمن اسلامي مهندسين در سال 1386 توسط بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان تنظيم و توسط شركت سهامي انتشار منتشر شده است، مراجعه نمايند.

زنده ياد مهندس بازرگان در اين اثر علمي ـ پژوهشي خود علاوه بر ارائه ترتيب نزول آيات قرآن و سير تحول موضوعي و محتوايي قرآن نشان داده‌اند نظمي كه در ساختار قرآن وجود دارد با آثار بشري متفاوت است و اين امر غير بشري و وحياني بودن قرآن را به نمايش مي‌گذارد و موجبات تقويت ايمان مسلمانان را به اصالت اين كتاب هدايتي انسان فراهم مي‌كند. يكي از خروجي‌هاي اين مطالعات اين است كه تعداد كلمات نازل شده بر پيامبر در هر سال، عليرغم تحولات و تغييرات مداوم دوران رسالت در مكه و مدينه ، تقريباً ثابت و برابر حدود 3630 كلمه بوده است.

4

آيات قرآن نيز خود انگيزه و راهنماي مهندس بازرگان براي انجام و پيگيري اين اثر طاقت‌فرسا بوده است كه خود ايشان در مقدمه اين اثر به اين آيات اشاره كرده‌اند :

وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِيلاً ﴿اسراء ـ 106﴾

"و قرآني كه آنرا بخش بخش ساختيم تا با درنگ و تأمل بر مردم بخواني و بصورت فرو ريختن و پايين آمدن مخصوص نازل كرديم"

در اين آيه، قرآن خود، قطعه قطعه بودن و نزول تدريجي خاص را كه با مكث و توقف و تأمل بر مردم خوانده شده است، اعلام مي‌كند. زيرا هم تفرق با تغيير و تحول سازش دارد و هم جمله واحده نبودن كه در آيات ديگر آمده است.

در اين راستا، مهندس بازرگان 114 سوره قرآن را به 194 گروه تقسيم مي‌كند كه در اين تقسيم‌بندي، بعضي سوره‌ها به صورت يكپارچه در يك گروه قرار مي‌گيرند و برخي نيز هر كدام به دو يا چند گروه ديگر تقسيم مي‌شوند.

در آيه الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا ... ﴿مائده ـ 3﴾ كه از آخرين آيات نازل شده قرآن است، صراحتاً بيش از تحول قرآن به تكامل آن تأكيد مي‌كند.

مهندس بازرگان با بررسي آياتي از قرآن چون أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا ﴿نساء ـ 82﴾ كه ذهن هر مخاطبي را تحريك مي‌كند كه چرا در قرآن تدبر نمي‌كنيد؟ اگر از جانب غيرخدا بود قطعاً در آن اختلاف بسياري مي‌يافتيد، انگيزه و باور عميقي نسبت به نشان دادن نظم علمي و آماري آيات قرآن داشته‌اند.

مهندس بازرگان در اين اثر همچنين اشاره‌اي دارند كه سير تحول قرآن به اعتباري سير تحول و رشد پيغمبر مي‌تواند تلقي شود و اين امر نشان دهنده سير تربيتي و مراحل سريع توسعه عجيب استعداد خود آن حضرت بوده است كه گيرنده و نقل دهنده يا پذيرنده و پس دهنده وحي بوده است. آيا آشنايي با قرآن و بهره‌گيري از آموزه‌هاي قرآني در بيش از سيصد اثر نيز چنين تأثيري در رشد و كمال مهندس بازرگان نداشته است؟ به نظر مي رسد يكي از پايه‌هاي اصلي شخصيت مهندس بازرگان، در كنار آشنايي با تاريخ ايران و تجربه بشري، تأثيرپذيري از آموزه‌هاي قرآني بوده است.

5

قرآن در آيات متعدد به سنت اعراب درباره اعجاز قرآن و اينكه اين اثر كار بشر نيست به "تحدي"پرداخته است :

وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿بقره ـ 23﴾

"اگر درباره آنچه بر بنده خويش نازل كرديم در ترديد هستيد و راست مي‌گوييد يك سوره نظير آن بياوريد."

مهندس بازرگان با ذهني مهندسي و علايق رياضي و در شرايط خاص دوران زندان، در كتاب سير تحول قرآن نشان داده است كه قرآن نمي تواند كار بشر باشد. در اثر سير تحول قرآن مهندس بازرگان نظمي فوق انساني، نوعي منطق تدريجي، تحول تدريجي در قرآن و در نهايت غير زميني بودن كتاب و رسالت را نشان مي دهد.

6

مهندس بازرگان در سال 1347 در جمع اعضاي "كانون نشر حقايق اسلامي" مشهد با حضور مرحوم استاد محمد تقي شريعتي، خلاصه مطالعات "سير تحول قرآن" را ارائه داد. دكتر علي شريعتي كه دراين جلسه نيز حضور داشت واكنش خود را درباره اين اثر مهندس بازرگان طي نامه‌اي به آقاي مهندس عبدالعلي بازرگان ابراز داشت كه در آن آمده است :

" من كشف ايشان را درباره قرآن درست بي‌مبالغه ، شبيه كار گاليله درباره منظومه و نيوتن درباره جاذبه و پاستور درباره بيماري ..... مي‌دانم. آنها كليد علمي وحي طبيعي را به دست آورده‌اند وايشان كليد علمي وحي الهي را. من آن روز كه ايشان طرح اين كار را بيان مي‌كردند دچار يك گيجي و حيرت بي‌سابقه‌اي شده بودم وآنچه بر حيرتم مي‌افزود اين بود كه چطور؟ چرا آقاي مهندس اين حرف را با اين سادگي و لحن اين چنين عادي بيان مي‌كند؟ من به همان مقداري كه آن روز توضيح فرمودند آنچه دستگيرم شد چنان خارق‌العاده بود كه ناگهان احسان كردم كه به قرآن يك ايمان علمي پيدا كردم. ايمان علمي همچنان كه به منظومه شمسي با تركيب آب يا حركت بادها ايمان دارم. يعني ديدم كه "وحي" است! ديدم!" 

اما مرحوم مهندس بازرگان با كمال فروتني در مورد اين اثر ابتكاري و بديع خود در مقدمه جلد اول (صفحه 26) چنين نوشته‌اند :

"از هم‌اكنون بايد بگويم كه نه نويسنده ادعاي دقت و صحت قاطع در استنتاج‌هاي ارائه شده دارد و نه خوانندگان مي توانند چنين انتظاري را داشته باشند".

و در پايان بخش سوم جلد اول كتاب نيز نوشته‌اند :

"اذعان مي‌كنم كه "سير تحول قرآن" نوزادي است نرسيده به سن بلوغ و نيازمند به تغذيه و توجه صاحب قرآن و كار محققين در قرآن"

7

پس از انتشار "سيرتحول قرآن" ضمن استقبال وسيع از آن به ويژه توسط صاحب‌نظران، بين سالهاي 1355 تا 1377 حدود 30 هزار نسخه در چند نوبت چاپ و منتشر شد. در دوران حيات آن مرحوم شخصيت‌هايي نيز نقدهائي برآن نوشتند. زنده ياد مهندس بازرگان بدون آنكه صحت و دقت روش و تكنيك‌هاي بكار گرفته شده را كامل و بدون عيب بدانند و از آنها دفاع مطلق نمايند، در هر مورد پاسخ و توضيح لازم داده و اظهار اميدواري كرده‌اند كه با تعقيب و زحمات سايرين و كامل كردن مطالعات انجام شده صحت و دقت بيشتري در نتايج حاصل گردد.

8

در شهريور ماه سال 1364 بنا به دعوت بيست و سومين كنگره خاورشناسان آلمان شادروان مهندس بازرگان براي ارائه سخنراني درخصوص اثر "سيرتحول قرآن" سفري به شهر ورتسبورگ آلمان داشتند. اين سفر را مرحوم پروفسور عبدالجواد فلاطوري مدير آكادمي اسلامي كلن آلمان هماهنگ كرده بودند و بنده نيز افتخار همراهي ايشان را در اين سفر داشتم.

در جلسه افتتاحيه كنگره كه با حضور 350 نفر از مدعوين علمي تشكيل شد، از مرحوم مهندس بازرگان بعنوان نخست‌وزير پيشين جمهوري اسلامي ايران تقدير بعمل آمد و بعدازظهر در جلسه ارائه سخنراني آن مرحوم ابتدا پروفسور فلاطوري به زبان آلماني درخصوص معرفي مهندس بازرگان توضيحاتي دادند و سپس مهندس بازرگان سخنراني خود را تحت عنوان "زمان‌بندي نزول آيات قرآن بر مبناي محاسبات كمي" به زبان فرانسه ارائه نمودند و متن ترجمه آلماني سخنراني در اختيار حضار قرار گرفت و به سئوالات شركت كنندگان پاسخ داده شد. مشروح گزارش اين سفر تاريخي و حاشيه‌هاي آن در سال 1391 در مجله آسمان و سايت تاريخ ايران منتشر شده است.

9

در سالهاي اخير پروفسور بهنام صادقي، استاد دانشگاه استانفورد آمريكا با استفاده از روش "سبك‌سنجي" (stylometry) به ارزيابي نظريه سير تحول قرآن پرداخته‌اند . اين كتاب در آمريكا چاپ و منتشر شده است. بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان آن را ترجمه و پس از ويرايش توسط مؤلف محترم با عنوان "ارزيابي سير تحول قرآن (به ترتيب تاريخي نزول قرآن) از روش سبك‌شناسي (stylometry) در دست چاپ مي‌باشد.

پروفسور بهنام صادقي در جمع‌بندي مطالعات خود مي‌نويسد :

"من در اين تحقيق ابتدا نشان مي‌دهم كه چگونه مي‌توان براي ارزيابي نظريات مربوط به ترتيب تاريخي نزول سوره‌هاي قرآن از روش سبك‌سنجي (stylometry) استفاده كرد و سپس آن را در ارزيابي ترتيب تاريخي كه مرحوم مهندس مهدي بازرگان ارائه كرده است به كار خواهم برد" .

"كار بازرگان عليرغم محدوديت هايش تا امروز به عنوان جالب‌ترين تلاش در طرح يك ترتيب تاريخي به قوت خود باقي است. اگرچه معيارهاي او در مرتب كردن سوره‌ها صرفاً‌ مبتني بر سبك است، اما تأييد به ترتيب حاصل از آن با استناد به گزارش‌هاي تاريخي و ملاحظات معنايي صورت گرفت. تحقيق من تأييد نسبي براي ترتيب پيشنهادي او فراهم مي‌كند .... در نتيجه، اين نوشتار نسبت به دلايل و شواهد ديگر، تأييدي جامع‌تر براي ترتيب پيشنهادي بازرگان فراهم مي‌كند.”

10

ترجمه اين اثر ماندگار شادروان مهندس بازرگان به زبان انگليسي مدتي است در دستور كار بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان قرار دارد تا علاقمندان و پژوهشگران قرآني غير فارسي زبان نيز بتوانند از اين مطالعات بهره‌برداري كنند و نسبت به تكميل آن همت بگمارند.

*منبع: پایتخت کهن شماره 12- 27 دیماه 93