شب تلخ بازرگان

شب تلخ بازرگان

چرا نهضت آزادی حبیبی را به دبیر کلش ترجیح داد؟

محمدتوسلی

«امشب تلخ‌ترین شب زندگی من بود.» این جمله‌ای بود که مهندس مهدی بازرگان در پایان جلسه نهضت آزادی ایران که به حمایت از دکتر حسن حبیبی به عنوان نامزد این حزب در اولین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری انجامید، بر زبان راند. ماجرای اختلاف در نهضت آزادی ایران که به عدم حمایت از نامزدی مهندس بازرگان و جایگزینی دکتر حبیبی به جای ایشان انجامید؛ قبل از تشکیل دولت موقت کلید خورده بود. با تشکیل دولت موقت توسط مهندس بازرگان و همکاری جمعی از فعالان نهضت آزادی با دولت موقت، آن دسته اعضای نهضت آزادی ایران که در دولت مسوولیت نداشتند تصدی فعالیت‌های نهضت آزادی ایران را بر عهده گرفتند. در صدر این افراد مهندس عزت‌الله سحابی قرار داشت که پس از هفت سال از زندان آزاد شده بود. مهندس سحابی با نظرات راهبردی سران نهضت آزادی به ویژه دبیرکلش مهندس بازرگان تفاهم نداشت. این عدم تفاهم در دو جلسه مشورتی که پس از آزادی مهندس سحابی در روستای سینک در شمال‌شرق تهران با حضور اعضای قدیمی نهضت از جمله شادروانان مهدی بازرگان، یدالله سحابی و طالقانی برگزار شد، آشکار شد. محور این اختلاف تاکید مهندس سحابی بر مبارزه علیه امپریالیسم بود. در این ادبیات آزادی جایی نداشت. این در حالی بود که مهندس بازرگان، ضمن عنایت به مشکل استیلای بیگانگان، مشکل اصلی جامعه ایران را، با توجه به سابقه ‏‏۲۵۰۰ ساله استبداد دیرین تاریخی، استبداد می‌دانستند که بر تار و پود فرهنگ ما سایه افکنده اسـت.‏ تجـربه تاریخ ۲۰۰ ساله اخیر کشور ما نیز نشان داده است که دست استعمار یا استیلای بیگانگان همواره از ‏آستین استبداد بیرون آمده است. بر این پایه، متن اسناد نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۵۸ - که با رعایت امانت جهت حفظ سوابق تایخی، در قالب ‏مجموعه اسناد نهضت منتشر شده است - در پاره‌ای موارد با نظرات رهبران و مصوبات کنگره‌های نهضت ‏آزادی تفاوت‌هایی دارد. به عنوان نمونه، در حالی که دولت موقت با اشغال سفارت آمریکا، که تعهدات ‏بین‌المللی دولت ایران را نقض می‌کرد، مخالف بود و مهندس بازرگان مخالفت اصولی‌اش را با این اقدام خلاف منافع ملی ‏صریحا ابراز کرده بود، نهضت آزادی ایران در اطلاعیه‌ای به تاریخ ۱۵ آبان ۵۸ از «اقدام انقلابی دانشجویان ‏پیرو خط امام»، با تاکید بر خصلت ضد استعماری آن، حمایت کرد. این تفاوت دیدگاه‌ها زمینه‌ساز استعفای ‏مهندس سحابی، دکتر حبیبی و ۱۲ تن دیگر از اعضای نهضت آزادی ایران در سال ۵۸  و اشتباه تاریخی ‏نهضت آزادی در نامزد کردن دکتر حسن حبیبی برای اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری بود. در متن استعفای مهندس سحابی، دکتر حبیبی و جمعی دیگر از اعضای نهضت آزادی ایران بر نکاتی که نشان‌دهنده اختلاف دیدگاه ایشان با سران نهضت و بخصوص مهندس بازرگان بود تاکید شده بود از جمله در آن آمده بود که تحلیل و گفتمان «مدیران و پیشگامان نهضت آزادی ایران» جدا از واقعیت‌های سیر تحولات سیاسی و اجتماعی سال‌های اخیر ایران است و تحت تأثیر سیاست «حقوق بشر» غرب قرار گرفته‌اند و این اشتباه را ناشی از امر تاکتیکی یا ناشی از نقایص سازمانی ندانسته، بلکه آن را ناشی از اشتباهات بینشی و تاریخی تلقی می‌کردند. مهندس سحابی و یارانش همچنین بی‌توجهی مهندس بازرگان به نقش استعمار و امپریالیسم و به جای آن تاکید بر استعبداد به عنوان مشکل اصلی جامعه را عامل اصلی عقب‌ماندگی نهضت آزادی از انقلاب و انقلابیون دانسته در مورد رهبری امام خمینی چنین نوشته بودند:« ایمان به رهبری امام خمینی از این واقعیت سرچشمه می‌گیرد که امام را تبلور کامل آرمان‌های ضد استعماری، ضد استبدادی و ضد استثماری توده‌های قیام کرده و شهید داده ملت ایران دانسته و بدین دلیل رابطه طبیعی امامت امت بین ایشان و این ملت هدف‌دار برقرار است و لذا هرگونه مقابله و مخالفت با ایشان و مواضع اساسی ایشان را در حقیقت مقابله با امت و انقلاب امت، تلقی می‌کنیم».

البته می‌دانیم که مهندس عزت‌الله سحابی در سال‌های بعد، با صداقت ویژه‌ای که داشتند، در مصاحبه‌ها‌ و یادداشت‌هایشان تصریح کردند که در مواردی که با مهندس بازرگان اختلاف‌نظر داشتند حق با مهندس بوده است. 

با مشخص شدن تاریخ برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در بهمن 58 موضوع گزینش نامزد نهضت آزادی برای انتخابات مطرح بود. از یک سو، همفکران مهندس سحابی علاقه‌مند بودند که دکتر حبیبی ـ که به لحاظ مواضع اقتصادی و سیاسی با آنان نزدیک‌تر بود ـ نامزد شود. از سوی دیگر، مهندس بازرگان با نامزد شدن دکتر حبیبی موافق نبودند. این در حالی بود که مهندس بازرگان در مصاحبه‌ای در مهرماه در خصوص احتمال نامزدی خود در انتخابات پیش‌روی ریاست‌جمهوری چنین گفته بود:« ‏« بنده فکر می‌کنم که چون از من می‌خواهند و ابراز می‌کنند و خواسته‌اند، وجدانا مشکل است که من شانه ‏خالی کنم.» ‏

در آن شرایط، دکتر سحابی با رهبر فقید انقلاب دیداری داشتند و در خصوص نامزد شدن اعضای برجسته نهضت برای انتخابات ریاست جمهوری نظر ایشان را جویا شدند. ایشان فرمودند: «آقای مهندس و شما در این انتخابات شرکت نکنید، بروید به مجلس». در جلسه شورای مرکزی نهضت آزادی ایران، دو نظر از دو دیدگاه کاملا متفاوت در این خصوص مطرح بود. مهندس سحابی و همفکرانشان، به دلایلی که گفته شد، با نامزد شدن مهندس بازرگان موافق نبودند. برخی از موافقان مهندس بازرگان نیز دلیل عاطفی برای عدم حمایت از نامزدی مهندس بازرگان داشتند. با توجه به پیامدهای افشاگری‌های دانشجویان پیرو خط امام، آنان نگران تشدید اسائه ادب و برخوردهای غیراخلاقی مخالفان، در صورت نامزد شدن مهندس بازرگان، بودند.

در آن شرایط ویژه، پیشنهاد مهندس بازرگان ـ که بسیار ناراحت به نظر می‌رسیدند ـ این بود که خود آقای مهندس سحابی نامزد شوند. اما مهندس سحابی، که به دلیل مسایل شخصی و خانوادگی آمادگی نداشت، دکتر حبیبی را پیشنهاد کرد. با توجه به اینکه موضوع استعفای مهندس سحابی و جمعی دیگر از اعضای نهضت آزادی از آذر ماه به طور خصوصی مطرح شده بود، مهندس بازرگان با پیشنهاد مهندس سحابی به شرطی موافقت کردند که ایشان و دوستانشان از نهضت خارج نشوند. پس از پذیرش این شرط از سوی آنان، شورای مرکزی با اکثریتی ضعیف به انتخاب دکتر حبیبی به عنوان نامزد نهضت آزادی در اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری رای داد. در پی تصمیم بالا، ستاد انتخاباتی دکتر حبیبی تشکیل شد. آقای مهندس هاشم صباغیان مسوول ستاد و آقایان دکتر محمدحسین بنی‌اسدی، دکتر علی اسپهبدی و... عضو آن ستاد بودند. اما پس از افشاگری دو تن از دانشجویان پیرو خط امام در سیمای جمهوری اسلامی دکتر حبیبی در مصاحبه با روزنامه کیهان از آن اقدام دانشجویان حمایت کرد. این در حالی بود که رهبران نهضت آزادی ایران علیه دانشجویان مذکور اعلام جرم کرده بودند و نهضت آزادی نیز در بیانیه‌ای اقدام دانشجویان و سیمای جمهوری اسلامی را تقبیح کرده بود این امر موجب اعتراض و ناراحتی شدید مهندس بازرگان و بسیاری از اعضای نهضت شد و مهندس صباغیان و دکتر بنی‌اسدی از ستاد دکتر حبیبی خارج شدند. اینچنین بود که دکتر حبیبی در مصاحبه‌های انتخاباتی، خود را نامزد منفرد معرفی نمود. با برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری دکتر حبیبی با 676 هزار رای تنها 5درصد آرا را به دست آورد و این در حالی بود که مهندس بازرگان ماه بعد در انتخابات مجلس در تهران با کسب 70درصد آرای تهران راهی مجلس شد. به این ترتیب تصمیم شورای مرکزی نهضت آزادی در نامزد کردن دکتر حبیبی را می‌توان یک اشتباه بزرگ تاریخی ارزیابی کرد. زیرا، به نظر می رسد، در صورت نامزد شدن مهندس بازرگان، ایشان به احتمال زیاد می‌توانست رأی اول یا دست کم رای بسیار سنگینی را کسب کند. انتخاب مهندس بازرگان به عنوان نخستین رئیس‌جمهور می‌توانست روند تحولات سیاسی دهه بعد را به کلی دگرگون سازد.

منبع: دو ماهنامه اندیشه پویا شماره سی و یکم آذر و دیماه 1394