گرامی داشت یاد دکتر شریعتی*
دکتر علی شریعتی (1356 –
1312) یکی از شخصیت های تاثیرگذار در تحولات سالهای پیش از انقلاب است. در سالهای
پس از انقلاب همسر فرهیخته او سرکار خانم دکتر پوران شریعت رضوی و سپس فرزندان برومند
و علاقمندان او در جمع آوری، انتشار و معرفی آثار او در داخل و خارج از کشور نقش
موثری داشته و دارند.
دکتر شریعتی فرزند استاد محمد تقی شریعتی؛
پایه گذار یکی از کانون‌های روشنفکری دینی در ایران «کانون نشر حقایق اسلامی» در مشهد
است، این کانون نقش موثری در آموزش نسل جوان از جمله علی شریعتی با آموزه های قرآنی
و اسلام رحمانی در سالهای پیش از انقلاب و دورانی پس از انقلاب داشت. این نهاد پس
از بازداشت های سال1380 اعضا و علاقمندان نهضت آزادی ایران و هزینه های سنگینی که
یاران کانون متحمل شدند، عملا متوقف شده است.
نسل دکتر شریعتی چگونه تربیت شده‌اند؟
این نسل در دوران دانشجویی هم با آموزه
های قرآنی آشنا شده و هم با محافل روشنفکری دینی ارتباط داشتند. این جوانان در نهادهای
مدنی که در محیط نسبتا آزاد دانشگاه شکل گرفته بوده آنچنان شخصیت فرهنگی و اجتماعی
شان ساخته شده بود که توانسته اند در طول دهه ها نقش موثری در تحولات فرهنگی،
اجتماعی و سیاسی ایران داشته باشند.
دغدغه اصلی و برنامه راهبردی دکتر شریعتی
به عنوان یک روشنفکر متعهد و آشنا با مسائل جامعه ایران، گفتمان سازی، نظریه
پردازی و ایجاد بسترهای جدید فرهنگی-اجتماعی
برای جامعه، به ویژه برای نسل جوان بود تا راه برای تحول اجتماعی ایران هموار شود.
در مجموعه سخنرانی‌های دکتر شریعتی در
حسینیه ارشاد، از سال 1347 تا 1352، که ابتدا بصورت نوار تکثیر می‌شد و درگستره وسیع
انتشار می‌یافت، چندین محور برجسته یافت میشود.
1- علی شریعتی با بررسی سوابق تاریخی از اسلام کوشش کرد تا زمینه
پیرایه ها و خرافاتی که کشورهای اسلامی و از جمله کشور ما را به این سرنوشت کشانده
است را نشان دهد. اما با یک ظرفیت ویژه ای که در کمتر متفکر اسلامی سراغ داریم و آن
هنری است که در انتخاب سخن و کلمات داشت.
وقتی که شریعتی «زر و زور و تزویر» را مطرح
می‌کرد تمام واقعیت‌های جامعه ما را در این سه کلمه منعکس می‌ساخت. وقتی که «شیعه علوی
و صفوی» را مطرح می‌کرد این شکاف را کامل مشخص می‌کرد که آن مبانی دینی ما که شیعه
علوی هست چه مبانی دارد و شیعه صفوی چه انحرافی در این موضوع پدید آورده است.
2- بررسی مجموعه کتاب‌های اسلام شناسی و سایر کتاب‌های دکتر
شریعتی نشان می‌دهند که یکی از محورهای اصلی آنها
جدا کردن اسلام فقاهتی ناشی از خرافات هزار ساله از آموزه های اصیل قرآنی است
که در زندگی امامان و از جمله حضرت علی و امام حسین (ع) نهفته است. یکی از شاهکارهای
دکتر شریعتی این است که این شکاف را نشان می‌دهد و همین موجب شد که روحانیت متحجر از
همان موقع علیه شریعتی شمشیر کشید و آن فتواها را علیه او صادر کرد. پیامد آن نامه
مشترک مهندس بازرگان و استاد مرتضی مطهری در دفاع از دکتر شریعتی بود که با واکنش
های مختلفی روبرو شد.
3- بخش دیگری از عملکرد دکتر شریعتی این بود که می‌دید نسل جوان ما تحت تاثیر
فرهنگ مارکسیسم است. دکتر شریعتی کوشش کرد که قرائتی از دین ارائه دهد که این نیاز
راهبردی نسل جوان یعنی «عدالتخواهی» را پاسخگو باشد تا جنبش اجتماعی ایران درون‌زا
و متکی به فرهنگ بومی باشد.
4- ادبیات تولید شده توسط شریعتی به سرعت توانست در جامعه، در
داخل و خارج از کشور، فراگیر شود و حتی انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا
را هم تحت تاثیر قرار دهد. این حرکت‌ها به گونه‌ای در دانشجویان خارج از کشور
تاثیرگذار بود که حتی جو کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور را که در دست نیروهای
چپ مارکسیست بود دچار تحول کرد و منجر شد که از سال ۵۴ فعالیت متمرکز کنفدراسیون متوقف شود.
حال پرسش این است با ادبیات امروزی که در
جامعه وجود دارد دکتر شریعتی چه نوع گفتمانی داشت؟
آیا آنها نگاه جامعه محور داشتند یا نگاه
قدرت محور؟
این از جمله مسائلی است که هنوز حتی جمعی
از اصلاح طلبان با آن درگیر هستند. باید ببینیم که این پیشکسوت‌ها در این زمینه چه
نگاهی داشتند؟
به نظر راقم این سطور، نگاه دکتر شریعتی
کاملا روشن است، این نسل از همان ابتدا هیچ نگاهی نسبت به قدرت نداشت و تمام ظرفیت
وجودی خود را صرف گفتمان سازی در عرصه عمومی و بالا آوردن آگاهی و توانمند سازی
جامعه برای عبور از عامل اصلی توسعه نایافتگی، «استبداد»، کرد.
این نوع نگرش فقط مختص دکتر شریعتی نبود،
روشنفکران دینی از همان شهریور بیست که فعالیت‌های خود را آغاز کردند نگاهشان نگاه
جامعه محور بود و هیچ وقت نگاه قدرت محور نداشتند. شخصیت‌هایی نظیر مهدی بازرگان، سید
محمود طالقانی و یدالله سحابی نگاهشان جامعه
محور بود. اگر در یک شرایط خاصی هم قدرت را پذیرفتند از جمله در مقطع پس از انقلاب
که مهندس بازرگان مسئولیت دولت موقت را پذیرفت، ضرورت و نیاز شرایط عینی جامعه بود.
یاد دکتر علی شریعتی، همسر همراه و
فرهیخته او دکتر پوران شریعت رضوی و همه پیشگامان راه «آگاهی، آزادی و عدالت» را، به
مناسبت چهل و ششمین سالروز درگذشت شریعتی، گرامی می‌داریم.
*یادداشت محمد توسلی منتشر شده در
نشریه «نیمروز»-شماره 36 و 37 -31/03/1402
