پاسخ محمد توسلی به سوالات خبرنگار فصلنامه خاطرات
سیاسی:
مواضع و هشدارهای
نهضت آزادی در دوره جنگ تحمیلی
نهضت آزادی به عنوان یکی از جریان های فعال در سال های نخست انقلاب، در کنار دیگر
جریان ها دارای مواضعی خاص نسبت به جنگ بود.... به جهت بررسی این مواضع با مهندس
محمد توسلی، دبیرکل نهضت آزادی ایران، گفتگو کردیم که در ادامه مشروح آن را تقدیم
خوانندگان خاطرات سیاسی می‌کنیم.
*آیا نهضت آزادی از زمان حضور در دولت موقت نسبت به احتمال جنگ مطلع
بود؟
در دولت موقت به ویژه آقای
دکتر ابراهیم یزدی با شناختی که از تحولات پس از تجربیات سایر انقلاب‌ها داشتند
جنگ تحمیلی را هم قابل پیش بینی و هم قابل پیشگیری می‌دانستند. زیرا تجربه چنین
انقلاب‌های ملی نشان داده بود که با سه بحران روبرو خواهند شد: ایجاد بی‌ثباتی،
نفوذ خزنده عوامل بیگانه در ساختارهای قدرت و حمله نظامی از برون مرزها. انقلاب
اسلامی 57 نیز با این سه بحران روبرو شد. بی‌ثباتی‌هایی که از همان ابتدا شاهد
بودیم، نفوذ عوامل بیگانه که در چهاردهه به دفعات رسما اعلام شده و جنگ تحمیلی 8
ساله که در عرصه‌های مختلف جامعه ما را متاثر ساخته است.
در بین کشورهای همسایه ایران فقط کشور عراق بود که با امضای قرارداد
1975 الجزایر از موضع ضعف و شرایط منطقه‌ای چنین انگیزه و ظرفیتی را داشت. به همین
مناسبت پس از پیروزی انقلاب به رغم پذیرش رسمی انقلاب و حفظ روابط دیپلماتیک به
دفعات به روستاهای مرزی ایران از جمله دهات سردشت و اورامات حمله را آغاز کرد.
*چه اقداماتی پیش از جنگ
به خصوص‌در زمان دولت موقت و وزارت شهید چمران انجام شد؟
در دولت موقت موضوع حملات نظامی عراق در شورای امنیت ملی مورد بررسی
قرار گرفت. یک پیشنهاد اعزام نیروهای ارتش برای مقابله با ارتش عراق بود. دکتر ابراهیم
یزدی با ارایه تحلیلی از شرایط ارتش این پیشنهاد را به مصلحت ندید و راه حل
دیپلماتیک و مذاکره را توصیه کرد که مورد موافقت مهندس بازرگان و سایرین قرار
گرفت. سفیر عراق به نخست وزیری احضار شد و با پیگیری مذاکرات و اقدامات دکتر جمشید
حقگو استاندار وقت آذربایجان غربی نهایتا دولت عراق عذرخواهی کرد و روابط عادی شد.[1]
اما پس از اشغال سفارت آمریکا در 13 آبان 58 و پذیرش استعفای دولت
موقت علاوه بر انگیزه‌های دولت عراق، برنامه راهبردی سایر کشورها به ویژه آمریکا و
اسراییل و برخی ازکشورهای منطقه در تقابل با انقلاب اسلامی ایران و همچنین
تحریکاتی که از سوی مقامات جمهوری اسلامی در عراق و کشورهای منطقه صورت می‌گرفت
زمینه های حمایت از حمله عراق به ایران و آغاز جنگ تحمیلی را در 31 شهریور59 فراهم
ساخت.
*نخستین موضع نهضت نسبت به شروع جنگ چه
بود؟
اولین واکنش رسمی نهضت آزادی ایران صدور بیانیه مورخ 14 مهر 1359 است
که طی آن حمله عراق به ایران محکوم شده و از نیروهای ارتش، سپاه و بسیج نیروهای مردمی برای ایستادگی در قبال
تجاوز عراق حمایت شده است و یادآوری شده است همانطور که در انقلاب اسلامی 57 مردم
در کنار هم قرارگرفتند در این تجاوز نیز همه ملت ایران از تجاوز به سرزمین ایران
دفاع خواهند کرد. بعلاوه نقش مهم آقای خمینی رهبر انقلاب در بسیج توده های مذهبی
جامعه در جنگ قابل توجه است.
*نیروهای نهضت در چه قالبی به جبهه
میرفتند و چه تعداد نیروی نهضت. در جبهه ها حضور داشتند؟
پس از انقلاب که رهبران وکادرهای اصلی نهضت آزادی در خدمت دولت موقت
و مدیریت انقلاب بودند فرصت توسعه تشکیلاتی نداشتند اما تمام نیروی مدیریتی خود را
صرف حمایت و پشتیبانی از جبهه‌های جنگ کردند. شهید دکتر چمران ستاد جنگ های نامنظم
را در اهواز تشکیل داد که نقش راهبردی در جلوگیری از تجاوز ارتش عراق و حفظ
خوزستان گردید. بنده در مدیریت شهر تهران تمام ظرفیت کارکنان شهرداری و انجمن‌های
محلی شهر را به عنوان ستادهای پشتیبانی جنگ، هماهنگ با ستاد سازمان بسیج، برای
آمادگی شهر تهران در دوران جنگ و کمک به جبهه‌های جنگ سازماندهی کردم.[2]
سایر کادرهای نهضت نیز در فرصت هایی در جبهه حضور داشتند که خود در خاطرات خودشان
گزارش کرده‌اند.
*آیا شخصا در جبهه حضور داشتید؟
بله، پس از پایان دوره مسئولیت مدیریت شهر تهران بلافاصله در اسفند
59 همراه با آقای دکتر کمال خرازی برای دیدار از جبهه‌ها به مناطق جنگی رفتیم، در
ستاد جنگ های نامنظم با شهید دکتر چمران دیدار و گفتگو داشتیم و در جریان چالش ها
و کارشکنی های مقامات در فعالیت ستاد قرار گرفتیم و سپس به جبهه خرمشهر و آبادان
رفتیم که شرح تفصیلی این دیدارها و رخدادها در خاطراتم آمده است.[3]
در بازگشت به اهواز شهید دکتر چمران پیشنهاد کرد مسئولیت واحد مهندسی ستاد جنگ‌های
نا منظم را بپذیرم. من با استقبال از این پیشنهاد پذیرش آن را ، با توجه به مشکلات
زیادی که خود ایشان در ستاد روبرو بود، موکول به موافقت شورای عالی دفاع کردم.
البته بعدا اطلاع دادند که شورا موافقت نکرده است.
*در زمینه ازادسازی خرمشهر موضع شما چه
بود و با کدامیک از مقامات در این‌باره گفتگو داشتید؟
تا پیروزی خرمشهر نهضت آزادی ایران از جمله در بیانیه 15 فروردین
1360 همواره از ایستادگی در قبال تهاجم نظامی عراق حمایت کرد: «ما باید نشان دهیم
تا یک سرباز اجنبی در خاک میهن اسلامی ما باقی است هرگز سلاح ها را به زمین
نخواهیم گذاشت و کمترین سستی، کاهلی و یا تردیدی در ادامه جنگ به خود راه نخواهیم
داد». در این مقطع در باره شرایط پذیرش آتش‌بس و رسیدگی به متجاوز جنگ و مذاکره
برای رفع اختلافات بر اساس توافقنامه 1975 الجزایر توصیه هایی به شورای عالی دفاع
شده است.
*موضع نهضت آزادی نسبت به پایان جنگ چه
بود؟
بعد از آزاد سازی خرمشهر نهضت آزادی، با تحلیل شرایط ایران و عواملی
که در تحمیل جنگ علیه ایران مشارکت داشتند، تداوم جنگ را در راستای منافع ملی ارزیابی
نمی‌کرد. تا اواخر سال 63 با ارسال نامه‌های تحلیلی خصوصی برای شورای عالی دفاع و
نامه های محرمانه برای آقای خمینی پیگیری لازم را برای خاتمه جنگ انجام داد. اما
با توسعه جنگ و تشدید مخاطرات تا اردیبهشت سال 67 کوشش کرد در قالب 53 نشریه
تحلیلی و آموزشی بصورت علنی به وظیفه آگاهی بخشی خود عمل کند. این نشریات که در
اسناد نهضت آزادی ایران قایل دسترسی است، بر اساس اظهار نظر برخی از کارشناسان
نهادهای نظامی از دقیق‌ترین اسناد دوران جنگ تحمیلی است.
در این فرصت صرفا به چند مورد اشاره می‌کنم:
1-در قطعنامه پنجمین کنگره نهضت آزادی ایران در اسفند سال61 این چنین
آمده است: «بعد از فتح خرمشهر که موقعیت ممتازی در جهت نظامی، سیاسی و... برای
ایران پیدا شده و خصم خود را ناچار دیده بود راه توبه و تسلیم پیش‌گیرد و همسایگان
حاظر شده بودند تضمین‌هایی بدهند، دولت می‌توانست به مصداق آیه کریمه
«
وَ إِن جَنَحُوا لِلسَّلمِ فَاجنَح لَها وَ تَوَکَّل عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ
السَّمِیعُ العَلِیمُ»[4]
(61/ انفال) از فرصت‌های مناسبی که برای اتخاذ و اعمال خط مشی‌های موثر جهت ختم
موفقیت آمیز جنگ فراهم شده بود استفاده کرده و مطابق مصالح و منافع ملت ایران
اقدام نماید.»
2-در مجلس شورای اسلامی نیز نمایندگان واقعی ملت همین دغدغه و ضرورت
خاتمه دادن به جنگ تحمیلی بیگانگان را با ارسال نامه‌های متعدد به آقای هاشمی
رفسنجانی رئیس مجلس برای برگزاری جلسه غیر علنی در باره جنگ دنبال کردند. از جمله دکتر
سحابی طی نطق خود و همچنین 5 تن از نمایندگان مجلس عضو نهضت آزادی ( یدالله سحابی،
مهدی بازرگان، احمد صدرحاج سید جوادی، ابراهیم یزدی و هاشم صباغیان) در 23 اسفند
61 طی نامه‌ای به رئیس مجلس همین درخواست که مطالبه عمومی بود را پیگیری کردند،
اما توجهی نشد.
3-سرانجام مهندس بازرگان نامه محرمانه‌ای در تاریخ 3 اسفند 62 به
رهبر انقلاب در باره وضعیت جنگ نوشتند و درآن متذکر شدند که: «پیامدهای جنگ تحمیلی
چهار ساله به شرایط وحشتناک‌تر از جنگ جهانی میرساند...نظر ما تغییر کلی سیاست
جنگی و برنامه از نفی به اثبات و از تخریب و تجاوز به امنیت و دفاع است و استقبال
از صلح شرافتمندانه و از سازندگی و استقلال و آزادی...»
4-با توجه به تشدید بحران تداوم جنگ تحمیلی در مرداد 1363 اولین
نشریه تفصیلی آگاهی بخش بصورت علنی با عنوان «تحلیلی پیرامون جنگ وصلح» منتشر شد و
در آن به «جنگ و صلح از دیدگاه عقیدتی» و «جنگ و صلح از دیدگاه سیاسی و اقتصادی»
پرداخته و پیامدهای ادامه جنگ و مخاطرات آن تبیین شده است.
5-در ادامه این تلاش‌های آگاهی بخش می‌توان به عناوین چند نشریه
راهبردی دیگر اشاره کرد: «توضیحاتی پیرامون مذاکره، آتش‌بس و صلح» در تیرماه 64 ،
«بیانیه پایان جنگ عادلانه جنگ بی‌پایان» در اول دی64، «بیانیه روزنه‌های امید (در
زمینه جنگ) در20 اسفند 64 و در ادامه نشریه‌ای با عنوان «پیام به رهبر انقلاب
پیرامون مسئله جنگ» در 5 شهریور 65. با تاکید بر چند محور زیر منتشر شد:
«ما وقتی به عنوان یک
ایرانی مسلمان احساس می‌کنیم کشورمان به بیراهه و پرتگاه می‌رود و از اسلاممان
استنباط‌های خلاف و خطرناک شده و این آیین سلم و رحمت در چهره خشم و خشونت به دنیا
معرفی می‌گردد نمی‌توانیم به انتظار فرج غیبی سکوت کرده عافیت را به رضای خدا و
خطر دنیا ترجیح دهیم»
«از طرف دیگر رهبر انقلاب.... تصمیم‌گیری‌های
مربوط به جنگ را مختص به خود دانسته چنین تشخیص داده‌اند که هدف و برنامه اصلی و
نهایی انقلاب و نظام ما جنگ اسلام با کفر جهانی و ستیزه‌گری مستضعفین با مستکبرین
تا رسیدن به پیروزی قطعی کامل با قبول نابودی تمام منابع انسانی و اقتصادیست در
حالی که متولیان و مسئولین و مأمورین در برابر امام یا مجذوب‌اند و مرید و یا
مرعوب و مطیع که درخود صلاحیت یا جرأت اظهار نظر و اصلاح و اصرار نمی‌بینند»
«ما (نهضت آزادی) با ادامه
جنگ مخالفیم زیرا سودش را به ابرقدرتها و زیانش را به دنیا و آخرت ما مسلمانان میرساند»
6- پس از اقدامات آگاهی بخش دیگر در طول سال 66 و تشدید بحران تداوم
جنگ تحمیلی و پاسخگو نبودن مقامات مسئول، دبیرکل نهضت آزادی ابتدا با ارسال نامه
در تاریخ 20 اسفند 66 و سپس در 17 فروردین 67 ضمن ارسال تلگرام به رهبر انقلاب
درخواست دیدار حضوری و گفتگو پیرامون جنگ کرد و درآن یادآور شد: «بعد از فتح
خرمشهر ما خطرات تداوم و توسعه جنگ و اثرات خانمانسوز آن برای دو ملت ایران و عراق
را نخست به صورت حضوری و خصوصی و پس از بی‌اعتنایی دست اندرکاران به صورت علنی به
استحضار رسانیده پایان‌دادن خداپسندانه، عادلانه و شرافتمندانه جنگ و تغییر
سیاستی که در پیش گرفته شده است تاکید و توصیه نمودیم....ولی تاکنون کوچک‌ترین
ترتیب اثر ندیده‌ایم....»
7-نهایتا چون پاسخی دریافت نشد مهندس بازرگان دبیرکل نهضت آزادی
ایران در اردیبهشت 67 نامه سرگشاده‌ی به رهبر انقلاب با عنوان «هشدار» پیرامون
تداوم جنگ خانمانسوز با متن تفصیلی ارسال کرد که به لحاظ محتوی و نگارش بی بدیل
است و مرور متن کامل آن نه تنها به لحاظ محتوا بلکه از نظر هنر نگارشی نیز به نظر
بنده بسیار آموزنده است.
8-پس از انتشار بیانیه «هشدار» در پی انتشار نشریه «تفصیل و تحلیل
ولایت مطلقه فقیه» در فروردین 67، در خرداد 67 دفتر نهضت آزادی ایران بسته شد و سه
تن از مدیران وقت نهضت (هاشم صباغیان، خسرو منصوریان و محمد توسلی) بازداشت شدند،
اما تلاش‌های آگاهی بخش ادامه پیدا کرد. از جمله در اول مرداد 67 طی بیانیه‌ای نظر
و توصیه‌های خود را پس از قبول قطعنامه 598 شورای امنیت از سوی ایران در 27 تیر
67، اعلام کرد. از جمله در آن آمده است: «البته ما در هیج زمان تکلیف سازش خفت بار
و تسلیم نکرده بودیم بلکه اصرار داشتیم در شرایط مساعدتری که ایران در مواضع معنوی
و نظامی و اقتصادی برتر بود با ابتکار و انتخاب خود، جنگ تحمیلی طولانی خود را به
پایان عادلانه و شرافتمندانه میرساند. اینک اگر چه پذیرش قطعنامه 598 از طرف
ایران تامین کننده تمامی منافع کشورمان نیست اما بنا به ضرب‌المثل ملی و همانطور
که این روزها زبانزد شده است عقیده داریم «جلو ضرر هر جا گرفته شود منفعت است».
*گفتگوی خبرنگار فصلنامه خاطرات سیاسی با محمد توسلی – امیرحسین جعفری – شماره 21 – شهریور 1402
[1] برای تفصیل این گزارش به جلد چهارم خاطرات آقای
دکتر ابراهیم یزدی -1399- انتشارات کویر مراجعه شود.
[2] برای تفصیل این اقدامات به جلد دوم خاطرات محمد
توسلی «تجربه مدیریت شهری در دوران
بحران»- 1399- انتشارات کویر مراجعه شود.
[3] برای تفصیل گزارش این دیدارها به جلد اول خاطرات
محمد توسلی – 1398 - انتشارات کویر مراجعه شود.
[4] - اگر[دشمنان] براى صلح تمايل نشان
دادند، تو هم به ان متمايل شو و بر خدا توكل كن، كه او شنوا و داناست.
