پيام راهبردي بازرگان براي امروز ما

پيام راهبردي بازرگان براي امروز ما

محمد توسلي

شصت سال قبل زنده یاد  مهندس مهدي بازرگان سخنراني "احتياج روز" را در جشن  عيد فطر انجمن اسلامي دانشجويان در دانشكده كشاورزي كرج ايراد كردند[1]. پيام اصلي اين سخنراني  پاسخ به مبرم‌ترين مشكل فعاليتهاي اجتماعي و سياسي در جامعه امروز ما هم، هنوز هست. به ویژه در شرایط کنونی که کشور با بحران های سنگینی روبروست و لازمه خروج از این بحران ها گفت و گو و وفاق ملی است. برای این منظور ضروری است همه کسانی که دل در گرو منافع و امنیت ملی و التزام به قانون اساسی دارند باید بتوانند حول مطالبات ملی با هم همکاری جمعی و جبهه ای داشته باشند تا بتوانند به تدریج راه خروج از بحران های جاری را هموار سازند.

  مهندس بازرگان ریشه این مشکل فرهنگی جامعه ما را اين چنین  توضيح مي‌دهد :

" آنچه لازم‌تر و واجب‌تر از همه چيز است تربيت دموكراسي و امكان مجتمع شدن و همكاري است كه ما در اثر 2500 سال زندگي غيردموكراتيك و غيراجتماعي يعني انفرادي تحت رژيم استبدادي فاقد آن هستيم. نه مي‌توانيم دور هم جمع شويم و نه وقتي دور هم جمع شديم حاضر به گذشت و سازش و همكاري هستيم. پس بايد عجالتاً عملاً خود را براي فعاليت اجتماعي تربيت كنيم. اين افكار و استدلالها را بعداً در يك سخنراني جشن عيد فطر انجمن اسلامي دانشجويان در دانشكده كشاورزي كرج مطرح كردم و چاپ شده است "احتياج روز". 1

اين برداشت و جمع‌بندي مهندس بازرگان در پي تجربيات تلاشهاي فرهنگي‌ ـ اجتماعي دهه 20 و همكاريهاي دوره نهضت ملي ايران و به ويژه تجربيات همكاري‌هاي جمعي احزاب، گروههاي سياسي ـ اجتماعي و شخصيتهاي ملي و اسلامي در دوره نهضت مقاومت ملي، در دهه 30 بدست آمده است.

مهندس بازرگان در اين اثر با تحليل شكست‌ها و ناكاميهاي اجتماعي و سياسي ايرانيان بر نقطه ضعف غير اجتماعي بودن مردم تأكيد مي‌كند و آنرا بعنوان يك "خصلت عمومي " مورد نقد و بررسي قرار مي‌دهد و با استناد به آيات قرآن و معارف ديني و تجربه تاريخي كشورهاي توسعه يافته راهكارهائي براي مقابله با اين مشكل حاد و اساسي جامعه ما ارائه مي دهد.

مهندس بازرگان در اين اثر مي‌گويد "مرض بزرگ و موجب اساسي بدبختي‌ها و عقب‌افتادگيهاي ما همان علت يا عللي است كه در خاصيت انفرادي و خصلت خودبيني، خودخواهي و خودپرستي ما منعكس و متمركز گرديده است" و پيامدهاي اين خصلت مزمن ديرين را در مشكلات اجتماعي نشان مي‌دهد و مي‌گويد " هر جا كه افكار و منافع ملي و خير و خدمت واقعي است، تفرقه و مخالفت ساز كرده‌ايم ... اگر دشمن خارجي و ايادي داخلي او نيز جرأت يا فرصت خرابكاري را نكنند، خود ما به دست همديگر بزودي آنرا متلاشي خواهيم كرد.

چه بايد كرد !

مهندس بازرگان ضمن تشريح علل و موجبات خصوصيات تكروي و اعراض از كارهاي دسته جمعي ايرانيان بر ضرورت ايجاد بسترهاي لازم براي اصلاح خصلتهاي خودبيني، خودخواهي و خودپرستي و كسب تربيت اجتماعي و كار جمعي است

مهندس بازرگان در پاسخ به اين سئوال مهم آنروز كه امروز نيز عموماً مطرح مي‌شود كه چرا مطالبات تاريخي يكصد ساله ملت ما تاكنون محقق نشده و حال آنكه ساير ملل چون ژاپن كه يكصد سال قبل همزمان اصلاحات خود را با ما آغاز كرده‌اند، به اهداف خود نائل شده‌اند مي‌گويد : " در اين مملكت بسيار بودند و هستند كساني كه براي نجات ملت و ترقي مملكت درد مي‌كشند و چاره‌ مي‌جويند . غالب آنها منشاء بدبختي‌ها و مركز فساد را در اقليتهايي به نام هيئت حاكمه مي‌شناسند و تنها راه اصلاح را تعويض مقامات و تصرف قدرت سراغ مي‌دهند. شايد يكي از علل و عوامل خرابي و يكي از شرايط لازم براي اصلاح، همين ها باشد ؛ ولي اينها به هيچ وجه شرايط كافي نيست تا اكثريت مردم شخصاً سالم و صالح نباشند و مجتمعاً نتوانند همكاري نمايند، فساد عقيده و عمل افراد و اختلافات و مخالفتهاي اجتماع باعث خواهد شد كه نه تنها اصلاح و احياي كشور صورت نگيرد بلكه اگر اتفاقاً هم قدرت به دست صالحين و به اختيار ملت افتاد، بزودي  موجبات تلاشي و تباه از داخله مردم و رهبران بجوشد و دستگاه، چون كودتاي 28 مرداد، واژگون گردد.

مهندس بازرگان در جمع‌بندي مي‌گويد " احتياج روز و وظيفه ما در راه سعادت دنيا و آخرت، اقدام جدي عملي در اصلاح و در اجتماع نفوس است ... هر قدر در برابر مشكلات عظيم روزگار، دست تنهائي مأيوس كننده و وحشت‌آور است، اجتماع و اتحاد، قوت قلب و اميد مي‌دهد و پس از آنكه جمع شديم، هر قدر بحث و حرف، اختلاف و تفرقه ايجاد مي كند، كار و عمل ، صميميت و احترام مي‌آورد، هر قدر مجادله و مجامله سردي و ضعف مي‌آورد اقدامات مثبت مفيد، دلگرمي و قوت مي‌زايد،... هرچه مي توانيم بيشتر دور هم جمع شويم ، از كارهاي ساده و كوچك شروع نمائيم و به بزرگتر و مهمتر برسيم. "

بعد از دهه 30 و اقداماتي كه براي تأسيس و تقويت اولين نهادهاي مدني مدرن در ايران صورت گرفت، تحولات زيادي در دهه های بعدی در جامعه ما رخ داده است، در پي تلاشهاي پيگير و مستمر مهندس بازرگان ، همفكران او و ساير روشنفكران متعهد ايران در چند دهه گذشته، انقلاب اسلامي 57، دوم خرداد سال 76 و 8 سال تلاش اصلاح طلبان ايران، انتخابات سال 92 ، 94 و 96 امروز بايستي به اين سئوال پاسخ داده شود كه مطالبات تاريخي ملت ايران تا چه حد تحقق يافته است؟

در ايران آزادي، دموكراسي و حقوق بشر دغدغه اصلي و محور اصلي مبارزات يكصد ساله اخير مردم ايران برای تضمین دستیابی به این مطالبات بوده است. زيرا پيش نياز و تحقق برنامه‌هاي توسعه همه جانبه و پايدار جامعه را مشاركت آگاهانه و داوطلبانه مردم در عرصه‌هاي مختلف اداره كشور دانسته‌اند و براي تنظيم مشاركت مفيد و مؤثر مردم در سرنوشت و اداره امور جامعه ، باتوجه به زمينه هاي فرهنگي جامعه ايران و تجربيات بشري، ساز و كار دموكراسي (مردمسالاري) و تأمين آزادي و كرامت انسان را راهكار آن مورد تأكيد قرار داده‌اند. ولي از آنجا كه به پيش‌نيازهاي دموكراسي توجه كافي مبذول نشده است اين تلاشها با موفقيت مورد انتظار همراه نبوده است.

ويژگيهاي فرهنگ سياسي ايران مثل كيش شخصيت ، توطئه نگري ، خود بزرگ بيني ، خودخواهي ، شتاب در عمل (فرهنگ زور و زود) ، ضعف و ناتواني در همكاري، عدم استمرار كار گروهي، عدم مسئوليت پذيري در مقابل اعمال خود، انتقادناپذيري، عدم توجه به واقعيات و غيرعملي انديشيدن ـ و ساير عناصر و عواملي كه مانع ظهور و رشد دموكراسي است ـ گريبانگير تمام نيروهاي فكري جامعه ايران بوده است. روابط پدرسالارانه ، و قيموميتي در جامعه ايران محدود به حاكميت ها نبود، بلكه اين خصيصه در هر گوشه جامعه ايران يافت مي‌شود ، چه در سازمانهاي سياسي و چه در نهادهاي فرهنگي و انجمنهاي داوطلبانه و چه در روابط اجتماعي و فردي.

فرهنگ خودکامگی و قبيلگي و عدم توجه به فرهنگ ملي و ديني، عدم رعايت توازن ظريف بين گذشته و آينده يا سنت و مدرنيته ، عدم ايجاد آگاهي‌هاي لازم براي برنامه‌هاي پيشنهادي، تحميل برنامه‌هاي نوگرايانه بدون دخالت مردم در انتخاب و برنامه‌ريزي آنها ازجمله دلايل عدم موفقيت جنبش دموكراسي خواهي در ايران بوده است.

نوسازي فرهنگ سياسي ايران و تقويت نهادهاي مدني ـ علاوه بر آگاهي از موانعي كه بر شمرده شد‌‌ ـ‌ نياز به زمان داشته و بايد يك مسير تدريجي و تحولي را طي كنند. تحولات اجتماعي سريع سطحي‌، بي ريشه و ناپايدار و آماده بازگشت به عقب خواهد بود.

باتوجه به جوان بودن جامعه ما و نقش جوانان و زنان در برنامه هاي توسعه كشور، توسعه سازمانهاي داوطلبانه جوانان و زنان كه در سالهاي اخير از رشد قابل ملاحظه‌اي برخوردار بوده است، بايستي در كانون توجه برنامه ريزان اينگونه انجمنهاي داوطلبانه و مشاركتي قرار گيرد و بسترهاي لازم براي رشد و توسعه كمي و كيفي اينگونه نهادهاي مدني فراهم شود.

جمع‌بندي :

پيام " احتياج روز " مهندس بازرگان در شصت سال قبل امروز نيز با ابعاد وسيع و پيچيده‌تري "احتياج امروز" جامعه ماست. از يك سوي با تمرين كار جمعي و يادگيري آزادي و دموكراسي مي‌توان اين مشكل رفتاري و فرهنگي را كه مانع موفقيت كاركرد نهادهاي مدني است و اختصاص به جناح خاصي ندارد ـ برطرف نمود، تا بسترهاي لازم شكل گيري و توسعه نهادهاي مدني كه پيشنياز برنامه‌هاي توسعه مي‌باشد، فراهم گردد.

سازمانهاي داوطلبانه مشاركتي و احزاب سياسي از نهادهاي مدني مهم و مؤثر در توسعه هستند، كه هم هدف توسعه و هم ابزار توسعه مي‌باشند. سازمانهاي داوطلبانه مشاركتي محل مناسبي براي تمرين مشاركت و يادگيري تحمل نظرات ديگران در عمل جمعي هستند.

تحول اينگونه انجمنها را نمي‌توان يك شبه انتظار داشت . اين سازمانهاي اجتماعي داراي مراحل مختلف توسعه هستند. لازم است برنامه ريزان توسعه بر اين نكته توجه كنند و با مطالعه خصوصيات ساختاري و فرهنگي جامعه ايران و الگوهاي مشاركتي نهادينه شده موجود، باتوجه به ميزان ظرفيت پذيري آنان، در جهت توسعه و گسترش آنان اقدام كنند.

باتوجه به تحولات پيچيده جاري كشور‌ "احتياج روز"و مسئوليت روشنفكران متعهد امروز جامعه ـ در دهه نود ـ بسيار پيچيده تر و گسترده تر از شرايط دهه سي كشور است كه شادروان مهندس بازرگان آنرا عنوان كرد .

1-    «احتیاج روز» در مجموعه آثار 8 مهندس مهدی بازرگان چاپ شده است.

منبع: روزنامه ایران – 30 دی 96

---

(1) سال 1336