شب محمد توسلی و پاسداشت از یک عمر تکاپو در مسیر آزادی

 

شب محمد توسلی و پاسداشت از یک عمر تکاپو در مسیر آزادی*

 

شامگاه چهارشنبه، دوازدهم آذرماه 1404 (3 دسامبر2025)، آیین نخستین شب از «شب‌های خاطرات سیاسی» که به نکوداشت مهندس محمد توسلی، دبیرکل سابق نهضت آزادی ایران، اختصاص داشت به همّت دکتر احمد حکیمی‌پور و همکاران ایشان در فصلنامه خاطرات سیاسی و با عنوان «شب محمد توسلی و پاسداشت از یک عمر تکاپو در مسیر آزادی» برگزار شد.

 

در این مراسم، به پاسداشت یک عمر تکاپوی مهندس توسلی در راه آزادی و استقلال، الواح یادبود و تقدیری از سوی نشریه «خاطرات سیاسی» و نهضت آزادی ایران به ایشان تقدیم و از شش دهه تلاش و کوشش مستمر ایشان و همسرشان، سرکار خانم مینا یزدی، با انگیزه‌های ملّی و مذهبی تجلیل شد. همچنین در این مراسم بیانیه‌هایی از سوی کانون زندانیان سیاسی مسلمان پیش از انقلاب، مجتمع آموزشی نیکوکاری «رعد» و... در بزرگداشت شخصیّت محمد توسلی قرائت شد.

 

شب محمد توسلی در دو بخش برگزار شد؛ بخش نخست با سخنان احمد حکیمی‌پور، صاحب امتیاز و مدیرمسؤول و حسن اکبری بیرق، سردبیر فصلنامه خاطرات سیاسی آغاز شد، پس از اهدای الواح یادبود، و سخنرانی مهندس محمد توسلی، عده‌ای از یاران، همفکران و دوستداران وی سخنرانی کرده و هریک به جنبه‌ای از جوانب وجودی و شخصیت چندبعدی ایشان پرداختند. محمدجواد مظفر، محمدحسین بنی‌اسدی(دبیرکل نهضت آزادی)، ابوالفضل بازرگان، احد رضائی و احمد خرّم از جمله سخنرانانی بودند که بر سیاست‌ورزی اخلاق‌محور و فضیلت‌مدار مهندس توسلی تأکید ورزیدند.

 

بخش دوم شب محمد توسلی به میزگردی تحلیلی با عنوان «انقطاع نسلی در انتقال تجربه سیاسی در ایران معاصر» اختصاص داشت که با شرکت فاطمه راکعی، مهدی غنی، مهدی معتمدی مهر، احمد حکیمی‌پور و حسن اکبری بیرق برگزار شد. در این نشست عملی، دشوارۀ تاریخیِ گسست در انتقال تجارب نسل‌های متوالی در حوزه سیاست‌ورزی، که باعث تحمیل هزینه‌های گزاف و تباهی امر سیاسی در ایران قرن اخیر شده‌است، به بحث گذارده شد.

 

در این مراسم که 12 آذر 1404 در خانه هنرمندان ایران، سالن استاد جلیل شهناز برگزار شد و با استقبال گسترده همراه بود، ضمن اهدای لوح‌های سپاس از سوی فصلنامه خاطرات سیاسی، کانون زندانیان سیاسی مسلمان قبل از انقلاب و نهضت آزادی ایران و تقدیر از همسر ارجمند، فداکار و فرهیخته ایشان بانو مینا یزدی، لطف‌الله میثمی، حبیب‌الله پیمان، مینو مرتاضی لنگرودی، فائزه هاشمی، طاهره طالقانی، علیرضا بهشتی شیرازی، فیروزه صابر، خسرو منصوریان و تنی چند از فعالان عرصه سیاست، فرهنگ، کنشگران مدنی و روزنامه‌نگاران حضور داشتند. 

 

در ابتدای مراسم، مهندس محمد توسلی با تشکر از برگزار کنندگان برنامه، یادِ پیشگامان نهضت آزادی ایران، زنده‌یادان مهندس مهدی بازرگان، آیت‌الله سیدمحمود طالقانی و دکتر یدالله سحابی را گرامی داشت و تاکید کرد که محتوای این مراسم باید به‌دور از شخص‌گرایی‌های مرسوم و بلکه در راستای تقدیر از یک گفتمان و راهی باشد که هدفی جز دستیابی به آزادی و تعالی اخلاق و آگاهی‌بخشی ندارد و به منافع ملی ایران متعهد است. دبیرکل پیشین نهضت آزادی با اشاره به پدیده انقطاع نسل‌ها گفت دلیل اینکه نهضت آزادی ایران در طول شصت ‌وچهار سال فعالیت دچار انقطاع تاریخی نشد و از پیشگامان اولیه تا شهید چمران و دکتر یزدی و نسل‌های بعدی پیوستگی و استمرار را شاهد بوده‌ایم، وجود یک نگاه راهبردی به مسائل جامعه بوده که مبنا و بستر اصلی و جهت‌دهنده هرگونه فعالیت فرهنگی و کنش سیاسی قرار گرفته است.

 

توسلی یادآور شد که پیشگامان نهضت آزادی با گفتمان و تجربه انقلاب مشروطه، آشنا و شاهد ظهور رضاخان و فراز و فرودهایی بودند که در نهایت به شهریور 1320 منجر شد. بازرگان و یارانش، استبداد دوهزار و پانصدساله و خرافات هزار ساله، استبداد دینی، را بعنوان دو مانع بزرگ پیشرفت، آزادی و استقلال ایران مطرح کردند و بر پایه آیه ۱۱ سوره مبارکه رعد، تحول انسان‌محور را نقطه عزیمت برای شروع هرگونه تغییر و تحول موثر اجتماعی و سیاسی می‌دانستند و از این رو، باور داشتند که تغییر جامعه در گرو تغییر انسان‌ها است.

 

توسلی با اشاره به دفاعیات مهندس بازرگان در دادگاه نظامی گفت دفاعیات بازرگان را حول دو موضوع می‌توان خلاصه کرد: چرا گرفتار استبداد شده ایم؟ چرا ما با استبداد مخالفیم؟ که با همین محورها میتوان خطوط بحث‌های انسان محور و ضرورت و اهمیت آزادی را در نگاه و نگرش بازرگان مشاهده کرد.

 

توسلی تصریح کرد بازرگان پس از انقلاب بیش از ۲۰۰ اثر مکتوب تولید کرد که تنها یک محور حول مبارزه با استبداد دینی داشتند و در نهایت، در امتداد همین نگاه راهبردی در سال ۷۱ و با سخنرانی « آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» ضرورت جدایی نهاد دین از حکومت را مطرح کرد.

 

این فعال سیاسی باسابقه با اشاره به مجموعه بحران‌هایی که کشور را احاطه کرده گفت نسخه برون‌رفت نهضت آزادی همین راهبرد اصلاحات جامعه‌محور با هدف تقویت و توانمندسازی نهادهای مدنی است تا بتوانیم با هزینه کمتر این گذار تاریخی را طی کنیم.

 

محمدجواد مظفر،  نخستین سخنران این مراسم بود که برپیامدهای حسنه و مثبت تجلیل از بزرگان در زمان حیات‌شان تأکید کرد. مدیر انتشارات کویر گفت آنچه از توسلی آموخته‌ام، اخلاق‌محوری در تمام ساحات و شئون زندگی بوده است و تصریح کرد اخلاق‌محوری توسلی از او به خانواده، مجموعهء پیرامونی ایشان و تشکیلات نهضت آزادی سرایت کرده است و به همین‌رو اعتقاد دارم اگر صاحبان قدرت و مسئولیت کشور اخلاقی عمل می‌کردند و این رویه حاکم می‌شد و اخلاق در جامعه گسترش می‌یافت، امروزه با این همه بحران مواجه نبودیم.

 

مظفر با یادآوری سیاست‌ورزی گام‌به‌گام و تدریجی مهندس بازرگان گفت همان‌ها که آن روز نگاه بازرگان را تمسخر می‌کردند، پس از بیست سال به اصلاحات رسیدند که اصلاحات یعنی همان تغییرات آهسته، تدریجی و گام‌به‌گام بازرگان. مظفر در ادامه گفت یگانه راه برون‌رفت کشور از شرایط موجود، گسترش سازمان‌های مردم‌نهاد و بسط جامعه مدنی است.

 

دیگر سخنران مراسم، ابوالفضل بازرگان، با اشاره به مذهبی بودن خانواده و تربیت دینی مهندس توسلی گفت توسلی هر خدمتی که کرده، برای جلب رضایت خداوند بوده و برپایه آنچه سعدی گفت «عبادت به‌جز خدمت خلق نیست» هر که در کار خدمت به خلق باشد، رضای خداوند را به دست خواهد آورد. توسلی کسی است که در مکتب اسلام و اهل‌بیت رشد کرده و اخلاق‌مدار شده و ویژگی دیگر ایشان، داشتن نگاه راهبردی در شرایط مختلف است.

 

بازرگان تلاش توسلی برای نهادسازی و تقویت کار جمعی ازجمله در نهادهایی مانند جمعیّت دفاع از آزادی و حاکمیّت ملّت ایران، نهضت آزادی ایران، انتشارات قلم و موسسه نیکوکاری رعد را تحسین و تاکید کرد که مدیریت زمان یکی از ابزارهای تحقق این همه تلاش در زندگی ایشان بوده است و یادآور شد که وقتی در سال ۱۳۸۰ با ایشان هم‌بند بودم، شاهد بودم که تا چه حد از زمان بهره می‌برد به گونه‌ای که مهندس توسلی گاهی در زندان وقت کم می‌آورد.

 

محمدحسین بنی‌اسدی دبیرکل نهضت آزادی ایران با اشاره به آشنایی بیش از شصت سال با مهندس محمد توسلی به ذکر خاطراتی پرداخت و توسلی را باورمند به سیاست‌ورزی اخلاقی دانست و افزود آزادی‌خواهی یکی از صورت‌بندی‌های سیاست‌ورزی اخلاقی است. چون معنا و ارزش زندگی در گرو برخورداری از آزادی است.

 

بنی‌اسدی پدید آمدن انقطاع و گسست نسلی را معلول فقدان آزادی در جامعه خواند و افزود در یک فضای آزاد که امکان گفت‌وگو و تعامل بین‌نسلی و بین سلایق و گرایش‌های مختلف فراهم است، گسستگی و انفصال و انقطاع ایجاد نخواهد شد. وی با بیان این که خواست واگذاری دبیرکلی نهضت آزادی به ابتکار و بنابر نظر صریح مهندس توسلی و در راستای یک عمل صالح و ضروری مطرح شد، تصریح کرد که نکته مهم این است که فعالیت آقای توسلی پس از دوران دبیرکلی نه تنها کمتر نشد بلکه با باور و فعالیت بیشتری همراه شد و تاکید کرد که مهندس توسلی را بعنوان یک الگوی کامل از پیوستگی تجربه انتقال نسلی می‌داند و ایشان، الگوی کامل و آینه تمام عیار پیشگامان نهضت آزادی است.

 

در ادامه این مراسم، مهندس احمد خرم، وزیر اسبق راه و ترابری در دولت سیدمحمد خاتمی، طی سخنانی کوتاه، اما صمیمانه و نغز و برآمده از اندیشه و تجربه گفت که مهندس بازرگان نقش مهمی در تربیت نسل ما داشت. آقای خرم با اشاره به مسئولیت‌هایی در وزارت کشور و وزارت راه گفت افکار اجرایی و ترافیکی مهندس توسلی را خوب می‌شناسم. خرم افزود آقای توسلی اعتقاد داشت که الگوی «هر خودرو یک پارکینگ» را باید تبدیل کنیم به هر خودرو هیچ پارکینگ! باید تمام پارکینگ‌ها به اطراف شهر منتقل شوند و آن قدر کیفیت و ظرفیت سیستم انتقال مسافر از طریق مترو افزایش پیدا کند که مردم بتوانند به راحتی و بدون مزاحمت امورشان را انجام دهند. خرم گفت وقتی شبکه ترابری به زیرزمین منتقل شود، همه این آلودگی از زیرزمین تصفیه شده و از این وضعیت آلودگی خلاص می‌شویم، اما رسیدن به این نقطه منوط به توسعه و تقویت خطوط مترو در کلان‌شهرهاست. 

 

مهندس خرم ادامه داد که این نگرش مهندس توسلی پیرامون مساله مدیریت شهری نشات‌گرفته از بینش انسان آریایی و ایرانی است و با قرائت ابیاتی از شاهنامه فردوسی که دلالت بر اهمیت انسان‌گرایی، خدمت به مردم و پرهیز از آسیب دیدن و مزاحمت انسان‌ها داشت، به سخنان خود خاتمه دارد.

 

احد رضایی از اعضای قدیمی نهضت آزادی ایران در این مراسم گفت در شرایط موجود، اولین ضرورت، انتقال تجربهء فرهیختگان نسل گذشته به جوانان است و تصریح کرد در جامعه‌ای که انقطاع نسلی وجود دارد با تکرار خطاها و تداوم اشتباهات مواجه خواهیم بود و استمرار چنین شرایطی منجر به هدر رفتن نیروها و تلف شدن منابع خواهد شد. وی با اشاره به مضمون آیه ۱۱ سوره رعد گفت تغییر با اجبار نمی‌شود؛ بیش و پیش از هر چیز بایستی نفوس انسان‌ها تغییر کند تا فلاح و رستگاری محقق شود و لذا باید درون خالی انسان‌ها را از محتوای فرهنگی پر کنیم تا برای بهبود جامعه صاحب انگیزه، اشتیاق، آگاهی و فهم درست شوند.

 

عضو ارشد شورای مرکزی نهضت آزادی در توصیف شخصیت آقای توسلی افزود تجلیل از ایشان مصداق عمل صالح و تجلیل یک منش و یک شخصیت مسلمان، آزادی‌خواه و آرمان‌خواه است، تجلیل از تقوا و تعهد و مسئولیت‌پذیری است. بنابراین این نوع تجلیل با تجلیل‌هایی که گاهی در جامعه شاهد هستیم و یک بُت را در برابر بُت دیگر مطرح می‌کنند، متفاوت است؛ بلکه تجلیل از مردی است که عمری را برای آزادی، اعتلای ایران، تحقّق حاکمیّت ملّت و برقراری عدل و قسط صرف کرده است.

 

در میزگرد پایانی، خانم فاطمه راکعی و آقایان حکیمی‌پور، غنی و معتمدی مهر مطالبات نسل جوان را مطرح کردند و بر لزوم گفت‌وگو برای رسیدن به تفاهم در جامعه تأکید کردند.

 

مهدی غنی نخستین سخنران این بخش بود که متنی صمیمانه و تاثیرگذار به زبان جوانی از نسل امروز را قرائت کرد و توضیح داد که چرا نسل جوان امروز وانهاده شده و از ورود به سیاست و فعالیّت‌های اجتماعی حذر دارد. بانو فاطمه راکعی نیز با اشاره به تجربه انجمن شاعران تاکید کرد که باید زمینه گفت‌وگو و همکاری با نسل جوان محقّق شود تا جلوی این انقطاع گرفته شود. احمد حکیمی‌پور هم با تاکید بر آن که این نشست یک طرح مساله است که باید در جلسات دیگر ادامه یابد از مهندس توسلی و حاضران در جلسه تشکّر کرد. 

 

مهدی معتمدی‌مهر، عضو شورای مرکزی نهضت آزادی ایران، در این مراسم با اشاره به طرح مسئله انقطاع و انتقال تجربه گفت وقتی از انقطاع صحبت می‌شود باید پرسید کدام انقطاع؟ متاسفانه باید اقرار کرد که تجربه آزادی‌خواهی، اخلاق‌مداری و توسعه‌گرایی در جامعه سیاسی ایران دچار انقطاع و گسست‌های متناوب و متوالی شده است، اما تجربه استبداد و فساد و اختلاس و اختناق و دروغ‌گویی نه‌تنها منقطع نشده بلکه استمرار و پیوستگی و رشد داشته و فسادِ ساختاری، چپاول ساختاری و اختلاس ساختاری را به وجود آورده است. معتمدی‌مهر افزود در جامعه‌ای که به انقطاع تجربه مبتلاست، انباشت سرمایه‌ای به دست نمی‌آید و بدون انباشت سرمایه، طبیعی است که توسعه محقق نشود. از سوی دیگر، امید و اعتماد دو عامل مهم و اساسی است که از یک سو، زمینه انتقال تجربه بین‌نسلی را فراهم می‌کند و از سوی دیگر، شاخص‌های اساسی سرمایه اجتماعی و پیش‌نیاز نیل به توسعه قلمداد می‌شوند. در واقع، انقطاعِ روند انتقال تجربه سیاسی هم معلول توسعه‌نیافتگی و تداوم استبدادزدگی و حاکمیت استبداد است و هم عامل مولد آن.

 

معتمدی مهر گفت که انتقال تجربه زمانی صورت می‌پذیرد که نسل گذشته و نسل جوان در کنار هم قرار گیرند، اما در جامعه توسعه‌نایافته و استبدادزده که در قرآن کریم با عنوان جامعه فرعونی تصویر می‌شود و دچار تفرقه، خودبزرگ‌بینی، بی‌عدالتی، بی‌اعتمادی و ناامیدی است، نسل گذشته به نسل جوان باور و اعتماد ندارد و نسل جوان هم نسل گذشته را قبول ندارد. وی یادآور شد که فرهنگ‌های استبدادزده دچار دو عارضه‌اند که در نهایت، مانع از این انتقال می‌شوند: نخست، پدیده فرزندکشی و نادیده گرفتن نسل جوان از سوی نسل گذشته که در اسطوره تراژیک رستم و سهراب و روندهای غیردمکراتیک و تمامیت‌خواهانه سیاسی متبلور شده است و دوم، پدیده موسوم به خروج یا شورش پسران بر پدران که در دو برهه «جنبش چریکی» و حتی در جنبش زن، زندگی، آزادی مشاهده شد. 

 

معتمدی‌مهر با تاکید بر آسیب‌شناسی شکست‌های پیاپیِ معاصر و درجازدگی سیاسی و تاریخی که جملگی ناشی از سنّت مذموم «عبور» است که با عبور از مشروطه، عبور از مصدّق، عبور از بازرگان، عبور از خاتمی و ......... می‌توان از آن نام برد، یادآوری کرد که عبور از هاشمی و رد صلاحیت او در 1392، پیامد محتوم عبور از بازرگان و رد صلاحیت او در 1364 بود که در نهایت منجر به روی کار آمدن فردی مانند احمدی‌نژاد شد که نه رجل ملی و سیاسی بود و نه تعهدی به منافع ملی ایران داشت.

 

معتمدی مهر در خاتمه با تاکید به نقش تحزّب و برخورداری و تعهد به مفهومی که از آن به «گفتمان» تعبیر می‌شود، به بررسی سنت فکری و سیاسی نهضت آزادی ایران پرداخت و توضیح داد که چرا مهندس توسلی الگویی موفق در روند انتقال تجربه سیاسی است و توانست که هم انتقال‌گیرنده تجربه سیاسی بازرگان باشد و هم، انتقال‌دهنده تجربه سیاسی به نسل بعدی. 

 

متن لوح یادبود

 

بسمه تعالی

َ

فَضَّلَ ٱللَّهُ ٱلمُجاهدِينَ عَلَى ٱلقَاعدِينَ أَجرًا عَظِيمًا 

 

برادر ارجمند جناب آقای مهندس محمد توسلی

 

در روند مبارزات ملت ایران برای رسیدن به آزادی، استقلال، حاکمیت قانون و توسعه همه‌جانبه و پایدار ایران که مقارن با نهضت مشروطه آغاز شد و تا امروز همچنان ادامه دارد، انسان‌های آگاه، شریف، شجاع و مسئولیت‌پذیری مانند زنده‌یادان مهندس مهدی بازرگان، آیت‌الله سید محمود طالقانی و دکتر یدالله سحابی از جمله الگوهایی بودند که با تکیه بر عقلانیت، تجربه بشری و در پرتو ایمان و آموزه‌های رحمانی قرآن کریم، چراغ راه به دست گرفتند تا دیو استبداد را با نور آگاهی، آزادی، عدالت و قانون به بند کشند و زمینه‌ رهایی مردم و تعالی اخلاق و معنویت را فراهم آورند. جنابعالی نیز یکی از پیشگامان این راه پاک بوده‌اید.

 

نهضت آزادی ایران از آفریدگار مهربان خواستار سلامت و توفیق روزافزون جنابعالی در راه خدمت به مردم ایران و قدردان تلاش‌های بی‌دریغ، وفاداری، ایستادگی، خلوص و تعهد به کار تشکیلاتی و دمکراتیک است که در طول بیش از شش دهه گذشته در عرصه توامان کنش‌گریِ فرهنگی و سیاسی و همچنین در حوزه خدمات حرفه‌ای و مدیریتی نشان داده‌اید و به‌ویژه، یادآور نقش راهبردی، خطیر و مسئولانه‌ای است که در شرایط پس از درگذشت زنده‌یاد دکتر ابراهیم یزدی و در مقام دبیرکل نهضت آزادی ایران ایفا کردید و زیست فردی و اجتماعی خود را همواره بر شعار بنیادین «مسلمان، ایرانی، مصدقی و تابع قانون اساسی» استوار ساختید. 

 

ما زنده به آنیم که آرام نگیریم

موجیم که آسودگی ما عدم ماست

 

محمدحسین بنی‌اسدی

دبیرکل نهضت آزادی ایران

۱۲ آذر ۱۴۰۴

 

*گزارش مراسم نکوداشت محمد توسلی توسط فصلنامه خاطرات سیاسی با مدیریت دکتر حکیمی پور در محل خانه هنرمندان-12 آذر 1404.