مبانی روش سیاسی مهندس بازرگان

مبانی روش سیاسی مهندس بازرگان

محمد توسلی:

در روش شادروان مهندس مهدی بازرگان، در مدیریت و به خصوص در دوره­ای که در دولت موقت مسؤولیت اجرایی داشتند ویژگی­های خاصی وجود دارد که جا دارد مورد توجه و بررسی بیشتری قرار بگیرد. به طور کلی روش مهندس بازرگان رعایت اصول مدیریت، رعایت نظم و انجام همه برنامه­ها به صورت تدریجی و گام به گام بوده است. به طوری که در آن شرایط بحرانی سال اول انقلاب، مهندس بازرگان کوشش می­کرد فضای ملتهب انقلابی را که به طور طبیعی بر اثر انقلاب پدید آمده بود آرام کند تا انجام مأموریت استقرار نظام جدید و پاسخ به مطالبات مردم امکان پذیر گردد. در آن شرایط این جمله معروف را در سخنانشان داشتند که حالا انقلاب، جنبه تخریبی آن، تمام شده و باید به دنبال سازندگی باشیم و همواره بر این مسأله تأکید داشت که روش ما باید گام به گام باشد و برنامه­های ما باید به صورت تدریجی انجام شود.

این انتظار که ما بتوانیم فرهنگ استبدادی 2500 ساله را یک شبه به آزادی و دموکراسی تبدیل کنیم، اینکه خرابی­های به بار آمده را یک شبه بتوانیم گلستان کنیم را باید از ذهن دور کرد. اینکه بعضی­ها شعار می­دادند که مشکل مسکن را سه یا شش ماهه حل می­کنیم کاملا برخاسته از احساس بود و از واقعیت مدیریتی به دور بود. به همین مناسبت در آن شرایط این واژه گام به گام توسط برخی از گروه های مخالف به عنوان توهین و ناسزا علیه دولت موقت مطرح می­شد و عده­ای نیز ایشان را با بر چسب سازشکار! و حتی گاهی با عنوان آمریکایی! توصیف می­کردند.

مهندس بازرگان در مدیریت خود همیشه از افراط و تفریط پرهیز می­کرد و به دنبال این بود که با روش متعادل و رعایت اصول مدیریت برنامه­ریزی کند و در یک چارچوب نظم مدیریتی کارها را پیش ببرد. این نوع نگاه مهندس بازرگان فقط مربوط به 9 ماه دولت موقت نبود، بلکه از همان ابتدایی که در دهه بیست وارد عرصه علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد همواره همین روش را داشت و این مبانی و روش مهندس بازرگان متأثر از آموزه­های قرآنی بود. می دانیم که ایشان با آموزه های قرآنی آشنا و متأثر از آن بود.

در حدود سیصد اثر کلیدی  ایشان کمتر اثری است که مبتنی بر آیات قرآن و استدلال­های قرآنی نباشد، البته به غیر از آثاری که کاملا قرآنی است مثل سیر تحول قرآن و بازگشت به قرآن. بقیه آثار حتی آثار علمی ایشان هم گهگاه مبتنی بر آیات قرآن است. چرا که مهندس بازرگان این آموزه را از قرآن گرفته بود که خدایی هم که قادر متعادل است حتی خلقت را به صورت تدریجی می­آفریند.

آیات متعددی نیز وجود دارد که درباره تحولات انسان صحبت می­کند. مثل آیه معروف «إنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ» که از همان شهریور بیست سرلوحه اندیشه و افکار کار افرادی مثل آیت الله طالقانی، مهندس بازرگان و ... قرار گرفت. جامعه تغییر پیدا نمی­کند مگر اینکه شخصیت و نفوس مردم به تدریج عوض شود. چون تحول در وجود انسان­ها یک شبه اتفاق نمی­افتد و این نشان می­دهد کسانی هم که بخواهند مؤثر عمل کنند باید از این روش استفاده کنند.

در اینجا به این نکته اشاره می­کنم که اگر قرار بود تحول رادیکال یک شبه در انسان­ها به وجود بیاید خداوند متعال نیز تنها یک پیامبر می­فرستاد و او هم تلاش می­کرد با زور این تحول را یک باره در انسان ایجاد کند. اینکه به قول معروف 124هزار پیغمبر ارسال شده نشان می­دهد که طبیعت خلقت انسان این است که این تحول باید تدریجی، گام به گام و معتدل انجام شود. این مبنایی است که من فکر می­کنم مهندس بازرگان در آن متأثر از آموزه­های قرآنی است.

اما همزمان ایشان متأثر از یک تجربه بشری هم هست. به لحاظ مدیریتی و علمی در طول تاریخ نشان داده شده است که تحولاتی موفق بوده و به نتیجه رسیده­اند که به صورت تدریجی و همراه با اعتدال انجام گرفته است. در قرن نوزدهم گفتمان  انقلابی در سطح روشنفکران جهانی برای تحول در شرایط اختناق و سرکوب مطرح بود، بر همین اساس هم انقلاب­های زیادی در سرتاسر جهان شکل گرفت مثل انقلاب اکتبر شوروی، انقلاب کوبا، ویتنام، چین، الجزیره و ...

همه این انقلاب­ها را که بررسی می­کنیم می­بینیم که امروز لااقل در قرن بیستم همگی به این جمع­بندی و سطح علمی رسیده­اند که هیچ یک از انقلاب­ها به اهداف و آرمان های اولیه خود که همان فضیلت عدالت و آرمان­های انسانی است نرسیده­اند.

 به همین دلیل در قرن بیستم گفتمان جدیدی در سطح جهانی مطرح شده است به نام گفتمان اصلاحات، یعنی تغییرات تدریجی، گام به گام و توأم با اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط. این هم به نظر من یکی از مبانی است که مهندس بازرگان متأثر از آن بود. نگاه مهندس بازرگان به مسایل فرهنگی جامعه ایران نیز در جایگاه خود قابل بررسی است.

در بسیاری از آثار خود و در مسایل فرهنگی مهندس بازرگان تأکید می­کند  که یکی از خروجی­های فرهنگ استبدادی که همه ما ایرانی­ها متأثر از آن هستیم فرهنگ زور و زود است. یعنی فکر می­کنیم با زور می­توانیم زود به نتیجه برسیم در حالیکه اینطور نیست.

این همان فرهنگ استبدادی است که این منطق و روش را بر ما تحمیل کرده است. به همین علت در برخی مقاطع دچار افراط و تفریط می­شویم اما عملا کار مثبتی در راستای  آرمان­ها و برنامه های خود انجام نمی­دهیم.

محور دیگری که می­توان پیرامون عملکرد مهندس بازرگان برجسته کرد نظمی آرام است که در آثار ایشان وجود دارد. اگر آثار ایشان را از شهریور 1320 که کار فرهنگی-اجتماعی را آغاز کرده، سخنرانی کرده و مجموعه چاپ شده است در نظر بگیرید و مجموعه را حداقل در طی این شش دهه ارزیابی کنید این ویژگی را می­بینید. پژوهشی هم در دهه 60 در یکی از کلاس­هایی که در نهضت آزادی در خیابان مطهری داشتیم توسط دانشجویان انجام شده بود که در آن آثار چهار متفکر اسلامی را بررسی کرده بودند؛ مهندس بازرگان، آیت الله طالقانی، استاد مطهری و دکتر شریعتی.

نمودارهای بسیار جالبی به دست آمده بود که روحیات آنان را نشان می­داد. آثار مهندس بازرگان در طول زمان منحنی بسیار آرام و خطی را نشان می داد به طوری که بطور متوسط هر سال یک و نیم اثر داشته اند.

البته آثار کلیدی ایشان مثل راه طی شده، ذره بی انتها، عشق و پرستش و سیر تحول قرآن. اما منحنی آثار دکتر شریعتی را که بررسی کرده بودند بین سال های 48 تا 52 منحنی اوج چشمگیری را نشان می داد و هر سال حدود 20 اثر داشته اند.

آثار آیت الله طالقانی و استاد مطهری هم کمی افت و اخیز نشان می داد، اما آثار مهندس بازرگان کاملا خطی و آرام و تدریجی پیش می­رفت.

در اینجا خوب است به چند نکته دیگر اشاره شود. مهندس بازرگان در عرصه سیاسی هم همواره از همین روش اعتدال استفاده می­کردند. زمانی که نهضت آزادی در سال 40 تشکیل شد، پس از انتشار نشریه تحلیلی " ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ(!) وبرگرداندن تاریخ خود" در بهمن ماه سال 41 و اعتراض به رفراندم شاهانه!! رهبران و فعالان نهضت بازداشت شدند.

مهندس بازرگان در این دادگاه نظامی شاه این پیام را دادند که ما آخرین گروهی هستیم که با زبان قانون با شما سخن می گوییم اگر فعالیت قانونی و علنی ما را برنتابید، سرنوشت شما با گروه­هایی خواهد بود که با زبان اسلحه با شما برخورد خواهند کرد. اما به خصوص پس از انقلاب، انقلابی که مهندس بازرگان و همراهان­شان در آن نقش کلیدی داشتند همواره به استراتژی مبارزه قانونی، علنی، تدریجی و مسالمت آمیز تأکید داشتند.

 به همین علت استراتژی ایشان صبر و تلاش برای اصلاحات بود که بایستی با صبوری و تلاش و به تدریج در جهت رسیدن به نتیجه مطلوب برنامه ریزی و اقدام کرد.

*منبع: پرونده " بازخوانی مشی سیاسی بازرگان" روزنامه اعتماد -30/ 10/ 93